گذری بر قاچاق نهاده های کشاورزی : کود های شمیایی
دکتر حبیب اله فصیحی
نشریه اقتصاد پنهان شماره هشتم مرداد و شهریور 88 صص 46-39
مقدمه
کودهای شمیایی به مواد غیر آلی ( معدنی ) که دارای یک یا چند عنصر لازم برای تغذیه گیاهان هستند ،گفته می شود .این کودها اغلب شامل ترکیباتی از عناصر سه گانه نیتروژن ( ازت ) ، فسفر و پتاس بوده و جهت افزایش تولید محصول به خاک اضافه می شوند .
به دلایل مختلف این نهاده کشاورزی نیز چون بسیاری از کالاهای دیگر دستخوش قاچاق گردیده است . هر سال مقادیر زیادی کودشیمیایی خارج از شبکه و مسیر قانونی آن توزیع و خرید و فروش می شود و افراد زیادی از قبل این معاملات غیر قانونی و مبادلات کاذب به درآمد و ثروت می رسند . درآمد و ثروتی که صرفا از طریق واسطه گری های غیر قانونی و توزیع و جا به جا کردن های غیر ضرور حاصل شده ، اندک بهره فعالان بخش تولید کشاورزی را می بلعد و منفعتی برای اجتماع بر آن متصور نمی باشد .پدیده شوم قاچاق این نهاده کشاورزی چون زالویی خود را به پیکر تولیدکنندگان بخش کشاورزی که اغلب از طبقات زحمت کش و کم درآمد جامعه هستند افکنده و رمق از جان تولید می کند تا بهره ی آن را به جیب منفعت جویان فرصت طلبی سرازیر کند که فعالیت آنان چیزی جز زیان برای جامعه ندارد.هر سال بخش عظیمی از سرمایه ملی که در قالب یارانه و کمک های حمایتی دولت به بخش تولید کشاورزی اختصاص می یابد در گیرودار قاچاق از مسیر و مجرای اصلی منحرف گردیده و به سمت و سویی می رود که نه تنها مورد تایید و حمایت دولت نیست بلکه از نظر مقررات ، غیر قانونی و مشمول جرم وجریمه است .
به همین سبب قاچاق این نهاده اگر اهمیتی بیش تر از قاچاق سایر محصولات و کالاها نداشته باشد ، بی گمان کم اهمیت تر نیست . مجراها و عوامل زمینه ساز قاچاق نهاده های کشاورزی و چگونگی نمود و ظهور آن همچون قاچاق برخی محصولات دیگر به غایت پیچیده و جور واجور بوده و به فراخور زمان و مکان خصلت های خاص خود را می یابد که بررسی همه این ابعاد در مقال حاضر نمی گنجد و خود مطالعه مفصلی می طلبد . بنابر این در این نوشتار تنها گذری بر برخی ابعاد مرتبط با قاچاق این نهاده کشاورزی خواهیم داشت .
نگاهی به تولید و مصرف کود شمیایی در ایران وجهان
بر اساس اعلام سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO)میزان تولید کود فسفری در جهان در سال 2005 میلادی برابر 41213 هزار تن ، کود پتاسی 37865 هزار تن و کود ازتی 132022 هزار تن بوده است .
جدول (1) میزان تولید انواع کود های شیمیایی در جهان در سال 2005 ( ارقام به هزار تن )
گروه کشورها | کود ازتی | کود فسفری | کود پتاسی |
آفریقا | 4560 | 7506 | 0 |
آمریکای شمالی | 19125 | 12632 | 15138 |
آمریکای لاتین | 9219 | 2141 | 880 |
آسیا | 60467 | 9052 | 3830 |
اروپا | 18417 | 3075 | 5835 |
اقیانوسیه | 1006 | 465 | 0 |
آسیای مرکزی و شرق اروپا | 19228 | 6342 | 12182 |
کل جهان | 132022 | 41213 | 37865 |
منبع : ستاد مرکری مبارزه با قاچاق کالا و ارز ( 1375 ): گزارش پژوهشی کود شیمیایی و قاچاق به نقل از FAO
بررسی های سازمان فوق حکایت از این دارد که کشورهای عمده و اصلی تولید کننده کود شیمیایی معمولأخود از مصرف کنندگان بزرگ نیز هستند . مثلأ چین بزرگ ترین تولید کننده و نیز بزرگ ترین مصرف کننده انواع کود شیمیایی است . پس از چین ،امریکا ، هند، روسیه ، کانادا و بلاروس قرار دارند[1] . صادر کننده عمده و اصلی انواع کود شیمیایی روسیه است که بیش از 90 درصد تولید خود را صادر می کند . پس از آن کشور کانادا و سپس بلاروس قرار می گیرند . اوکراین ، امارات عربی متحده ، لبنان ، کویت ، عربستان ، ازبکستان و قزاقستان دیگر کشورهای صادر کننده این محصول هستند که به ایران نزدیک می باشند . در سال 1385 عمده کود شیمیایی وارده به کشور از کشورهای اکراین ، روسیه ، ازبکستان ، امارات عربی متحده ، عربستان ، تونس ، الجزایر و لبنان بوده است .
کشورهای قاره افریقا در سال 2005 مقدار1602 هزار تن کود ازته و 6363 هزار تن کود فسفری صادر کرده اند . در این سال درقاره امریکا 9413 هزار تن کود ازته ، 13625 هزار تن کود فسفری و 7008 هزار تن کود پتاسی صادر نموده اند . همچنین در سال مذکور در قاره آسیا 4496 هزار تن کود ازته صادر شده است . در قاره اروپا در مجموع 6637 هزار تن کود ازته و 1035 هزار تن کود پتاسی صادر شده است [2]. جدول زیر وضعیت تولید ، مصرف و تجارت انواع کود های شیمیایی در سال 2005 را نشان می دهد .
جدول (2) وضعیت تولید ، مصرف و تجارت انواع کودهای شیمیایی در جهان در سال 2005( ارقام به هزار تن )
گروه کشورها | تولید | مصرف | واردات | صادرات | ||||||||||||
ازته | فسفری | پتاسی | مجموع | ازته | فسفری | پتاسی | مجموع | ازته | فسفری | پتاسی | مجموع | ازته | فسفری | پتاسی | مجموع | |
افریقا | 4560 | 7506 | 0 | 12066 | 2958 | 1143 | 620 | 4721 | 0 | 0 | 620 | 620 | 1602 | 3363 | 0 | 7965 |
امریکا | 28344 | 14773 | 16018 | 59135 | 18931 | 9150 | 9010 | 37091 | 0 | 0 | 0 | 0 | 9413 | 5623 | 7008 | 22044 |
آسیا | 6467 | 9052 | 3830 | 73349 | 55971 | 20659 | 9693 | 86323 | 0 | 11607 | 5863 | 17407 | 4496 | 0 | 0 | 4964 |
اروپا | 18417 | 3075 | 5835 | 27327 | 11780 | 4035 | 4800 | 20615 | 0 | 960 | 5863 | 0960 | 6637 | 0 | 1035 | 7672 |
اروپای شرقی و آسیای مرکزی | 19228 | 6342 | 12182 | 37752 | 2987 | 1070 | 1215 | 5272 | 0 | 0 | 0 | 0 | 16241 | 5272 | 10967 | 32480 |
اقیانوسیه | 1006 | 465 | 0 | 1471 | 1440 | 1487 | 0 | 2927 | 434 | 1022 | 0 | 01456 | 0 | 0 | 0 | 0 |
کل جهان | 132022 | 41213 | 37865 | 211100 | 94067 | 37544 | 25338 | 156949 | 434 | 13589 | 64083 | 20506 | 38389 | 17258 | 19010 | 74657 |
منبع :ستاد مرکری مبارزه با قاچاق کالا و ارز ( 1375 ): گزارش پژوهشی کود شیمیایی و قاچاق به نقل از FAO
اما سابقه تولید و مصرف کودهای شمیایی در ایران به سال1324 به تولید آن در یک کارخانه کوچک در حومه کرج باز می گردد .ترمو فسفات ، پودر استخوان و نیترات پتاسیم مهم ترین محصولات این واحد بودند . در سال 1334 برای اولین بارحدود 176 تن کود شیمیایی سوپر فسفات یگانه به کشور وارد شد . در پی آن بخش خصوصی نیز حدود 305 تن کود شیمیایی معدنی خریداری نمود و صنعت شکر نیز شروع به واردات این مواد کرد . در دهه ی 40 بیش از 17 نوع کود شمیایی معدنی در ایران مورد مصرف قرار گرفت که عبارت بودند از 5 نوع کود شیمیایی ازته ، 4 نوع فسفاته ، 3 نوع کود شیمیایی پتاس ، و بیش از 5 نوع کود شیمیایی مخلوط . در سال 1342 واحد تولید کود شیمیایی شیراز مورد بهره برداری قرار گرفت . در دهه 50 با تاسیس صنایع شیمیایی رازی ، دولت واردات کود شیمیایی توسط بخش خصوصی را ممنوع ساخت .
انواع کود های شیمیایی ماکرو که به سه دسته ازتی، فسفری و پتاسی تقسیم بندی می شوند به شکل های مختلفی جهت مصارف خاص عرضه می گردند در ایران علاوه بر سه واحد بزرگ پتروشیمی بجنورد ، مرودشت و رازی که جمعأ 1900 هزار تن از انواع کود شیمیایی تولید می نمایند ، 216 کارگاه کوچک تولیدی که در 22 استان پراکنده اند سالانه در حدود 577 هزار تن از انواع کودهای شیمیایی را تولید و عرضه می کنند . علاوه بر این 260 هزار تن انواع کود فسفاتی و امونیاکی ( ازتی ) در سایر واحد ها ( مانند شرکت ذوب آهن ) تولید می گردد[3] . پراکندگی و میزان تولید کارگاه های کود شیمیایی در جدول زیر آورده شده است .
جدول (3) میزان تولید سالانه کود شیمیایی در واحدهای مختلف استان ها در سال 1385
استان | تعداد کارگاه | تولید ( تن ) |
آذربایجان شرقی | 18 | 40000 |
آذربایجان غربی | 8 | 16400 |
اردبیل | 7 | 13600 |
اصفهان | 8 | 18000 |
ایلام | 2 | 5800 |
تهران | 10 | 20000 |
چهارمحال و بختیاری | 1 | 1000 |
خراسان(شمالی-رضوی- جنوبی ) | 17 | 35700 |
خوزستان | 10 | 22000 |
زنجان | 18 | 67000 |
سمنان | 29 | 80000 |
فارس | 10 | 27000 |
قزوین | 8 | 32000 |
قم | 9 | 24000 |
کردستان | 8 | 22000 |
کرمان | 8 | 31500 |
کرمانشاه | 1 | 2900 |
لرستان | 9 | 16000 |
مازندران | 7 | 14000 |
مرکزی | 8 | 27000 |
همدان | 6 | 9000 |
یزد | 14 | 52000 |
مجموع | 216 | 576900 |
منبع : ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز(1385) : گزارش پژوهشی قاچاق و کود شیمیایی به نقل از شرکت خدمات حمایتی کشاورزی
. آمار توزیع ، واردات و تولید این محصول در سال های 83 و پس از آن در جدول زیر آمده است :
جدول (4)وضعیت تولید ، توزیع و واردات کود شیمیایی در سال های87-1383
سال | توزیع( هزار تن ) | واردات( هزار تن ) | تولید داخل( هزار تن ) |
1368 | 1998 | - | - |
1369 | 1460 | - | - |
1370 | 2115 | - | - |
1371 | 2609 | - | - |
1372 | 1681 | - | - |
1373 | 1946 | - | - |
1374 | 1934 | - | - |
1375 | 2226 | - | - |
1376 | 2426 | - | - |
1377 | 1943 | - | - |
1378 | 2374 | - | - |
1379 | 3048 | - | - |
1380 | 2927 | - | - |
1381 | 3114 | - | - |
1383 | 4053 | - | - |
1384 | 3/382 | 3/1466 | 4/2506 |
1385 | 2/4574 | 6/2284 | 1/2102 |
1387 | 4720 | 1493 | 3227 |
منبع : وزارت کشاورزی ، آمار نامه کشاورزی سال 1385
بر اساس ارقام جدول کمی بیش از نصف انواع کود شیمیایی در داخل کشور تولید شده و بقیه وارد می شود .
قاچاق کود شیمیایی در کشور
قاچاق که عبارت از توزیع و عرضه کالاها در خارج از چارچوب و مجرای قانونی آن می گردد دامنگیر این نهاده کشاورزی نیز می باشد و مبارزه و کشف عوامل و کالاهای قاچاق شده بخش مهمی از وظایف دستگاه های دست اندرکار را تشکیل داده است . علل و زیان های قاچاق این نهاده خیلی متفاوت از قاچاق سایر کالاها نبوده و کم و بیش شرایط یکسانی با بقیه کالاها دارد . اما در عین حال تفاوت هایی نیز در این زمینه وجود دارد . شاید یکی از تفاوت اساسی در بازار مصرف این فرآورده باشد . به طوری تنها قشر خاصی از جامعه یعنی کشاورزان و بویژه روستائیان هستند که دستخوش زیان های مستقیم تجارت غیر قانونی این کالا قرار می گیرند . به عبارت دیگر گستره بازار مصرف کود شیمیایی قاچاق تنها مناطق کشاورزی و روستایی کشور را شامل می شود هر چند سوداگران و منفعت برندگان از آن از جامعه شهری باشند . بنابراین کود شیمیایی مصرف عمومی ندارد در صورتی که اغلب کالاهایی که از مجرای قاچاق تولید ، توزیع یا تجارت می شوند مصرف عام دارند ولی میزان مصرف آن در میان طبقات مختلف جامعه یا مکان های مختلف شدت و ضعف دارد .بنابراین بحث از فرهنگ مصرف در مورد کود شیمیایی متفاوت از سایر کالاهاست . چنان که گفته می شود یکی از دلایل رونق قاچاق کالاهای مصرفی گرایش به مصرف زدگی جامعه و رواج مصرف گرایی در میان مردم به تاسی از نفوذ ارزش های فرهنگ غربی است . فرهنگ مصرفی در جهت سوق دادن مردم به مصرف کالاهای خارجی موجب شده که حتی برخی از واحدهای تولید کالاهای مصرفی محصول خود را به نام خارجی عرضه کنند . [4] اما در خصوص کود شیمیایی باید گفت مصرف غلط که ناشی از ناآگاهی کشاورزان و عدم شناخت از مصرف بجا و به اندازه انواع کودهای شیمیایی است موجب مصرف غیراصولی و بی رویه کود در تقویت زمین و احیانأ مصارفی غیر از آن شده که جدا از فزونی مصرف و دامن زدن به ایجاد تقاضای کاذب که خود زمینه ساز قاچاق است مخاطرات زیست محیطی به همراه آورده است . مصرف غیر علمی و بی رویه کود های شیمیایی موضوعی است که نه تنها در ایران و کشورهای توسعه نیافته بلکه در کشورهای صنعتی نیز مورد انتقاد مجامع اقتصادی و اعتراض طرفداران محیط زسیت قرار دارد .
کودهای شیمیایی به طور فاحشی بر میزان تولید محصولات غذایی در سراسر جهان افزوده اند. اما هزینه های آن ها در زمینه حفظ محیط زیست و سلامت انسان غیرقابل تصور بوده است. رواناب نیتروژن ناشی از مصرف کودها در مزارع، آب های سطحی و زیرزمینی را آلوده ساخته و به ایجاد مناطق وسیع مردابی در نقاط ساحلی مانند خلیج مکزیک کمک کرده است. آمونیاک ناشی از مصرف کودهای شیمیایی در مزارع نیز از منابع عمده آلودگی هوا و انتشار نیتروز اکسید ازجمله گازهای گل خانه ای مهم به شمار می آیند.
این موارد و اثرات زیست محیطی نامطلوب دیگر موجب شده اند تا برخی محققان و سیاست گذاران در پی کاهش مصرف کودهای شیمیایی باشند. برخی از مناطق جهان ازجمله چین بسیار زیادتر از حد متعارف کود مصرف می کنند
درگزارشی مصرف کود شیمیایی در دو منطقه کشت ذرت یعنی شمال چین، و مید وسترن علیا در آمریکا این گونه بیان گردیده است:[5]
در چین که تولید کودهای شیمیایی از یارانه های دولتی بهره مند است، متوسط عملکرد در واحد سطح از 1977 تا 2005، 98 درصد افزایش پیدا کرده است. طبق آمارهای رسمی دولت چین، مصرف کود ازت در این مدت 271 درصد بیشتر شده است. مصرف کود در بسیاری از مزارع فراتر از میزان مصرف آن در آمریکا و اروپای شمالی است. بخش اعظم این کودهای اضافی وارد محیط زیست می شود و کیفیت آب و خاک را تنزل می دهد. کشاورزان شمال چین حدود 588 کیلوگرم کود ازته در هکتار مصرف می کنند که هر سال 227 کیلوگرم در هکتار ازت اضافی وارد محیط زیست می سازد..
در مید وسترن آمریکا نیز مصرف زیاده از حد کودهای شیمیایی از دهه 1970 تا اواسط دهه 1990 عادی بود. در این مدت هزاران تن فسفر و نیتروژن وارد حوزه رودخانه میسیسیپی و در نهایت خلیج مکزیک شد. این امر موجب گردیدکه مناطق مردابی و حاوی اکسیژن اندک در فصول مختلف افزایش پیدا کند. از 1995، عدم توازن عناصر غذایی (به ویژه فسفر) در این ناحیه کاهش یافته که بخشی از آن به دلیل روشهای مطلوب تر زراعت بوده است. آمارها نشان می دهند از سال 2003 تا 2005، عملکرد ذرت در بخش هایی از میدوسترن آمریکا و شمال چین (با وجود این که کشاورزان چینی شش برابر هم کشاورزان آمریکایی کود ازت مصرف و 23 برابر آن ها ازت اضافی وارد محیط می کردند) مشابه بوده است.
مصرف نامتناسب و بی رویه کود های شیمیایی از آن جا که به نحوی تقاضای کاذب در بازار بوجود می آورد به طور غیرمستقیم در ایجاد عرضه خارج از شبکه و یا تقلبی این کالا تاثیر گذاشته و از این نظر بی ارتباط با قضیه قاچاق نیست . یکی از مشکلات موجود در این زمینه عدم تعادل درمصرف انواع کودهای شیمیایی به دلیل نا آگاهی کشاورزان ، عدم توزیع کارشناسانه نسبت متناسب کودها به اقتضای نوع محصولات ، مناطق جغرافیایی و از این قبیل و یا صرفه هزینه ای مصرف نوعی از کود به جای نوع کود مناسب است . به اعتقاد متخصصان مناسب ترین میانگین نسبت میان عناصر مغذی کودی برای مجموع کودهای مصرفی در ایران به صورت پتاسیم 2/0 فسفر 5/0 و نیتروژن1 می باشد . در کشور ما هیچ گاه تعادل مذکور برقرار نبوده است .در دهه ی 40 اجرای سیاست آزاد واردات کود توسط بخش دولتی، خصوصی و کارخانه قند، بدون پرداخت یارانه، رقابت مطلوبی را در بازار مصرف کود به وجود آورد و میانگین تعادل مواد مغذی در کودهای مصرفی در این زمان به صورت : نیتروژن 1، فسفر 76/0 و پتاسیم 13/0 درآمد . در دهه ی 50 براساس مصوبات دولت واردات کود توسط بخش خصوصی متوقف شد و تدارک و تهیه کود از منابع داخلی و خارجی به طور انحصاری در اختیار شرکت سهامیپخش کود قرار گرفت. در این دهه واردات کودهای مخلوط قطع و تجربه تولید کود مجتمع شیراز به علت سیاست نادرست در قیمتگذاری و عرضه با عدم موفقیت روبهرو شد و به تدریج با حذف سوپر فسفات تریپل از برنامه تولیدی مجتمع رازی تنوع کودی که در سالهای دهه ی 40 شامل بیش از 17 نوع کود شیمیایی بود، به 5 نوع تقلیل یافت. کاهش تنوع کودی و عدم توجه کافی به تدارک و تهیه سولفات آمونیوم و سولفات روی و سولفات پتاسیم توازن بین مواد مغذی در مجموع کودهای مصرفی را بر هم زد. میانگین تعادل مواد مغذی در کودهای مصرفی در سالهای این دهه عبارتاند از: نیتروژن 1، فسفر 73/0 و پتاسیم 01/0 .در دهه ی60 به علت قیمت نازل کود، سرمایهگذاری در تولید متوقف شد. با وجودی که مصرف کود به علت واردات گسترده در سالهای آخر این دهه به 4/2 میلیون تن رسید (معادل 2/1 میلیون تن ماده مغذی کودی)متأسفانه به علت تمرکز بر محور اوره و دی فسفات آمونیوم، عدم تعادل بین عناصر مغذی کودی گستردهتر شد و میانگین تعادل مواد مغذی در کودهای مصرفی در سالهای این دهه به صورت: نیتروژن 1، فسفر 83/0 و پتاسیم 01/ ظاهر گردید0.در جدول زیر روند مصرف این عناصر و نسبت آن ها آورده شده است .
منبع : معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهوری مندرج در سایت http://www.spac.ir/barnameh/298/p4.htm
به گفته کارشناسان مصرف کود شیمیایی در ایران 20 تا 25 درصد بیش از میزان استاندارد است[6] .
همچون سایر کالاها یکی از دلایل ایجاد پدیده قاچاق در امر توزیع و تولید کود شیمیایی پرداخت یارانه به این محصول است که موجب تفاوت قیمت عرضه محصول از مجاری قانونی و با قیمت یارانه ای و قیمت بازار آزاد و نیز پایین تر بودن قیمت محصول در داخل کشور در مقایسه با خارج گردیده است .
پرداخت یارانه به بخش کشاورزی و نهاده های کشاورزی در کشور ما سابقه ای طولانی دارد . نخستین جهت گیریهای حمایتی دولت در بخش کشاورزی در ایران به دوره صفویه مربوط می شود. در دوران صفویه نوعی تخفیف های مالیاتی و بعدها در دوران قاجار سیاست هایی درجهت توسعه زراعت اتخاذ گردید که در آن دادن بذر و مساعده به مستاجر پیش بینی شده بود. اما دخالت مستقیم دولت در عرضه و تقاضا (تولید) در ایران از سال 1311 و با تصویب قانونی جهت تاسیس سیلو در تهران، به منظور خرید و ذخیره گندم توسط سازمان غله برای مقابله با کمبودهای احتمالی آغاز شد. در سال 1315 به سبب بارندگی به موقع افزایش قابل ملاحظه ای در عرضه گندم به بازار پدید آمد. افزایش عرضه بر میزان تقاضا سبب کاهش شدید قیمت گردید. در همان سال دولت به منظور حمایت از کشاورزان از طریق سازمان غله گندم را با قیمت بالاتر از قیمت های بازار خریداری کرد. تا سال 1321 هدف از دخالت دولت در بازار غلات، حمایت از کشاورزان و همچنین تهیه و ذخیره گندم و بخصوص تهیه نان ارزان برای مصرف کنندگان کم درآمد شهری بود .
در سال های اخیر چیزی در حدود 75 درصد قیمت کود شیمیایی به صورت یارانه از سوی دولت پرداخت شده و یارانه کود و بذر در سال 1388 نیز 695 میلیارد ریال تصویب گردیده است[7] . همچنین یارانه این محصولات در سال 1387 به میزان 6677 میلیارد ریال، برای سال 1386 برابر 7018 میلیارد ریال ، در سال 85 برابر 6950 میلیارد ریال ، در سال 1384 معادل 5763 میلیارد ریال، در سال83 حدود 6/3997 میلیارد ریال ، در سال 1382 حدود 5/2038 میلیارد ریال ، و در سال 1381 حدود 3/1594 میلیارد ریال بوده است . در سال 1385 چیزی در حدود 76 درصد قیمت کود شیمیایی به صورت یارانه پرداخت شده است[8] . آن چه به صورت یارانه پرداخت می شود به صورت اختلاف قیمت محصول در بازار آزاد و قیمت یارانه ای توزیع از شبکه قانونی ظاهر شده و نیز موجب اختلاف محصول با بازار کشورهای پیرامون می گردد که نتیجه آن قاچاق این کالاست . روشن است که با توجه به 75 درصد یارانه پرداخت شده بایستی انتظار وجود قیمتی حدود سه برابر قیمت توزیع یارانه ای و فروش آزاد این نهاده را در بازار آزاد داشت که خود از موجبات اصلی قاچاق آن است . جدول زیر گویای قیمت های یارانه ای و غیر یارانه ای کود شیمیایی در سال 1385 می باشد :
جدول (6) قیمت های یارانه ای و غیر یارانه ای انواع کود شیمیایی در سال 1385
نوع کود | قیمت یارانه ای برای هر کیلوگرم | قیمت غیر یارانه ای برای هر کیلوگرم | نسبت پرداختی کشاورز ( درصد ) |
اوره | 450 | 46/1922 | 41/23 |
نیترات آمونیوم مخلوط با فسفات | 530 | 46/2002 | 47/26 |
سولفات آمونیوم | 425 | 46/1897 | 40/22 |
دی آمونیوم فسفات | 640 | 46/2112 | 30/30 |
سوپر فسفات تریپل | 515 | 46/1987 | 91/25 |
سوپرفسفات ساده | 260 | 46/1732 | 01/15 |
سولفات پتاسیم | 535 | 46/2007 | 65/26 |
کلرور پتاسیم | 410 | 46/1882 | 78/21 |
کود کامل ماکرو ( مرغی ) | 575 | 46/2047 | 08/28 |
کود کامل ماکرو ( باغی ) | 645 | 46/2117 | 46/30 |
میانگین | 98/490 | 44/1963 | 05/25 |
منبع : ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز(1385) : گزارش پژوهشی قاچاق و کود شیمیایی به نقل از وزارت جهاد کشاورزی
این که چگونه کود تولید یا وارد شده که بخش اعظم قیمت آن توسط دولت پرداخت شده در مسیری خارج از شبکه قانونی توزیع قرار می گیرد خود قابل بحث است . بخش کوچکی از بازار قاچاق این محصول مربوط به کشاورزانی است که به واسطه دارا بودن آب و ملک و حق نسق در روستاها و مناطق کشاورزی سهمیه دولتی جهت مصرف در کار تولید دریافت کرده لیکن به دلیل به آیش گذاشتن زمین و یا عدم کاشت آن به هر دلیل ،آن را به قیمت آزاد به واسطه ها فروخته و در شبکه توزیع قاچاق قرار می دهند . برخی کشاورزان نیز زمین خود را به صورت اجاره یا قراردادهای مزارعه جهت کشت و کار به دیگری واگذار کرده اما سهمیه کود را خود از قبل دریافت داشته اند واگذار ننموده و در بازار آزاد به فروش می رسانند . همچنین امکان دارد کشاورزی با تدارک و استفاده از کود های فسیلی نیازی به کود شیمیایی نداشته و سهمیه دریافتی خود را به فروش رساند .
اما همان طور که گفته شد موارد ذکر شده جز سهم کوچکی در قاچاق این نهاده ندارند . مشکل اصلی نواقصی است که در سهمیه بندی و تحویل کود به کشاورزان و صاحبان نسق وجود دارد . خرید و توزیع کود شیمیایی در کشور توسط شرکت خدمات حمایتی کشاورزی و سازمان تعاون روستایی انجام می شود . به این صورت که شرکت خدمات حمایتی و کشاورزی وظیفه خرید و انبار آن را به عهده داشته و واحدهای شهرستانی سازمان تعاون روستایی با حواله مراکز خدمات روستایی کارتوزیع را انجام می دهند[9] . هچ ضمانت و رویه ی تضمین شده ای وجود ندارد که محصولی که با یارانه دولت تهیه شده تماما در اختیار کشاورز قرار گیرد . یعنی به عبارت دیگر قسمت عمده و فسادآور قاچاق محصول مربوط است به شبکه توزیع از تحویل کالا از مبادی ورودی و انبارها و کارخانه ها و کارگاه ها تا رسیدن به دست مصرف کننده . فساد و تخلف در شبکه و عوامل اداری و سازمانی که عهده دار توزیع این فرآورده هستند می تواند موجب گردد تا بخشی از کالا که بایستی به عنوان سهمیه به استان و منطقه معینی برسد در میانه راه در شبکه قاچاق قرار گیرد . عوامل فوق از آخرین مامور توزیع کود در روستا و منطقه کشاورزی تا ماموران و مدیران ارشد رده های بالاتر این امکان را به صورت بالقوه دارا هستند تا با جعل و سندسازی و تبانی، میزان معینی از کود شیمیایی را به نام منطقه و استان معینی ثبت نموده اما عملا آن را به واسطه ها عرضه دارند . گزارش هایی نظیر گفته زیر که فرمانده نیروی انتظامی یکی از شهرستان ها عنوان داشته و به کرات در رسانه ها منتشر می گردد گواه این مطلب است :
بنا به اظهار مسئول انتظامی فوق حدود۱۶۰ کامیون کودشیمیایی در مدت یک سال از مجتمع پتروشیمی بجنورد برای شهرهای غربی کشور بارگیری شده که تاکنون به مقصد نرسیده است. این مقدار کود پس از بارگیری در این مجتمع با تبانی متصدیان مربوطه در شرکت خدماتی و شرکت حمل ونقل کامیونداران شهید بهشتی به علت عدم نظارت کافی و جعل برخی مدارک به احتمال زیاد به خارج از کشور منتقل شده است[10].
آمار کشفیات قاچاق در مورد این کالا نیز ارقام قابل تاملی را تشکیل داده و سیر صعودی را در چند سال اخیر نشان می دهد :
جدول (7) آمار کشفیات قاچاق کود شیمیایی توسط نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران
سال | مقدار ( تن ) | ارزش ( هزار ریال ) |
1383 | 4531 | 2265437 |
1384 | 5412 | 270581 |
1385 | 3305 | 168709 |
1386 | 5012 | 13782776 |
1387 | 6427 | 17662887 |
منبع : نیروی انتظامی جمهوری اسلامی
از جمله مسائل دیگری که در خصوص این کالا مطرح می باشد همانند بسیاری دیگر از کالا ها تولید غیر قانونی و غیر استاندارد آن است . گرچه شکل بسته بندی و مصرف کالا به گونه ای است که اصولا بحث ترجیحات مصرف نوع داخلی و خارجی یا مارک و شرکت معینی در میان کشاورزان وجود ندارد اما متاسفانه کشفیات حکایت از تولید غیر استاندارد و توزیع کالا به صورت فله در بازار آزاد می باشد که به طور مسلم می تواند از نظر کیفیت مصرف مشکل آفرین باشد .
تفاوت قیمت کود شیمیایی در بازارهای داخل کشور و بازار کشورهای همسایه به خصوص افغانستان موجب شکل گیری شبکه هایی در ارسال محصول به خارج از کشور نیز گردیده است . درست همانند آن چه در خصوص قاچاق سوخت وجود دارد عوامل و باندهایی به جمع آوری و خرید محصول از بازارهای داخلی اقدام و آن را به خارج از کشور ارسال می دارند . میزان قاچاق کود شیمیایی به خارج بسیار قابل توجه بوده و تنها در یک مورد از گزارش ها ، خبر از اکتشاف 11 هزار کیسه ( حدود 550 تن )که با قصد ارسال به افغانستان انبار گردیده بود آمده است : در گزارش مندرج در سایت خبری ایرنا در مورخه 9/3/1388 به نقل از مدیر کل تعزیرات حکومتی کرمان آمده که 12 انبار کود شیمیایی قاچاق حاوی 11 هزار کیسه کشف و متهمین که در سطح شهرستان های مختلف استان فعال بودند بازداشت شدند . آنان کودهای شیمیایی یارانه ای را از بازار خریداری و به افغانستان می فرستادند .
[1] - سازمان خوارو بار و کشاورزی ملل متحد(FAO)
[2] - سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO)
[3] - ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز ( 1385): گزارش پژوهشی قاچاق و کود شیمیایی
[4] - فریوری ، محمد رضا ( 1386) : شناخت راهکارهای اقتصادی مبارزه با قاچاق ، مجموعه مقالات همایش قاچاق کالا ، دانشگاه تربیت مدرس
[5] - سنجری ، محسن (1388) : عدم توازن در مصرف کودهای شیمیایی ،مندرج در سایت اینترنتی خبرگزاری کشاورزی ایران به نشانی : http://www.iana.ir/detailed_articles.aspx?article_id=10
[6] - http://www.iraninstitute.com
[7] - صیفی کاران ، احمد مندرج در سایت http://www.aftab.ir
[8] - به نقل از اسناد معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری
[9] - ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز(1385) : گزارش پژوهشی قاچاق و کود شیمیایی ص 23
[10] - http://www.iraninstitute.com