حرکات دامنه ای و مخاطرات ناشی از آن ها
باسمه تعالیی
حرکات دامنه ای و مخاطرات ناشی از آن ها
تدوین : دکتر حبیب اله فصیحی
حرکت سنگ ها بر روی دامنه ها به اشکال مختلف صورت می گیرد . بسیاری از این حرکات خسارات مالی و جانی به همراه می آورند . در دامنه های شیب دار هر ذره مایل است تحت تاثیر نیروی جاذبه زمین به طرف پایین حرکت نماید . اما ذرات زمانی عملا“ حرکت می نمایند که مقدار نیروی موازی شیب زمین از مقدار نیروی اصطکاک و هم چسبی ذرات تشکیل دهنده سنگ زیادتر باشد . بنابر این هر چه شیب زیادتر باشد ، امکان حرکت بیش تر است . آب عامل مهمی است که این حرکت را آسان می گرداند . آب با نفوذ خود به داخل سنگ موجب می شود که هم چسبی و اصطکاک داخلی دانه ها و قطعات سنگ یا به عبارتی مقاومت آن ها در مقابل حرکت کاهش یابد . هوازدگی سنگ ها نیز موجب خرد و متلاشی شدن سنگ های متراکم زمین می شود و آن ها را برای حرکت آماده می نماید .
فعالیت های درونی زمین نیز از شرایط مؤثر برای حرکت سنگ ها هستند . این فعالیت ها شکست هایی در سنگ های زمین بوجود می آورند و باعث خرد شدن آن ها می گردند . معمولا“ در حرکت توده های بزرگ سنگ ، محرک اولیه زلزله است .
همچنین وضع زمین شناسی و جنس سنگ ها ممکن است حرکت آن ها را تحت تاءثیر قرار دهند . مثلا“ چنانچه شکاف ، گسل و سطح لایه بندی موازی با شیب زمین باشد ، حرکت توده های فوقانی این سطح را تسریع می کند .
انواع حرکات دامنه ای
1- ریزش
در عمل ریزش [1] ذرات و قطعات سنگ در امتداد شیب های تند و پرتگاه ها به پایین می افتند . گر چه هر ذره یا قطعه سنگ پس از جدا شدن از سنگ مادر بسرعت سقوط می کند ، ممکن است انباشته شدن ذرات در دامنه کوه به تدریج و به آهستگی صورت گیرد . ذرات و خرده سنگ هایی که به این ترتیب در پایین پرتگاه جمع می شوند ، توده هایی ایجاد می کنند که به آن ها تالوس [2] گفته می شود .
تصویر شماره 1 ریزش
تصویر شماره 2 تالوس های ایجاد شده در اثر ریزش
یکی از نمونه های قابل توجه ریزش سنگ ها در اطراف شهر ماکو دیده می شود . این شهر در دره نسبتا“ عمیق و در دامنه دیواره های مرتفع و تقریبا“ قائم کوه جداقیه قرار گرفته است . جنس سنگ های قسمت های بالایی دره آهکی است و دارای شکستگی های زیاد می باشد . چنین شرایطی باعث شده که آهک ها بصورت قطعات کوچک و بزرگ سقوط کنند و به سوی شهر به حرکت درآیند . چنین وضعی یک تهدید دائمی برای شهر بوجود آورده است .
2- خزش
در عمل خزش ذرات تشکیل دهنده یک دامنه ، دانه دانه به پایین می افتند . برای این کار باید پوشش دامنه از سازندهای قابل انتقال مثل ماسه و خاک تشکیل شده باشد .
این جابجایی مختص شیب های ملایم است . رشد و نمو واز بین رفتن گیاهان و عمل جانوران زمین کاو و همچنین تغییرات حجم مواد به علت تغییر درجه حرارت ورطوبت و بخصوص یخ زدن و آب شدن یخ خاک موجب شدت جابجایی نامرئی ذرات شده و بالخره موجب پایین ریختن سریع ان ها می شود . باید دانست که عمل خزش فوق العاده ضعیف و به نسبت سانتیمتر در قرن است .
می توان عمل خزش را از خم شدن تیرها و دکل های برق روی دامنه ها فهمید .عمل خزش در سرزمین هایی که یخبندان فراوان است بیش از مناطقی که هرگز یخبندان ندارند ، اتفاق می افتد .
تصویر شماره 3 خزش
3- روانه گل [3]
در این حالت توده ای از ذرات به حالت خمیر مانند حرکت می کندو تمام ذرات در حین حرکت نسبت به جابجا می شوند . در روانه گل ذرات ریز مثل رس و ماسه که حاوی مقدار زیادی آب می باشند در سراشیبی جریان می یابند . روانه گل معمولا“ بعد از بارندگی شدید در دره ها شروع به حرکت می کند . موادی که جریان می یابند به تدریج بر اثر فرسایش و کندن مواد سست زمین غلیظ تر می شوند . جریان های گل در نتیجه حمل قطعات بزرگ سنگ دارای قدرت تخریبی زیاد بوده و پس از رسیدن به نواحی مسطح و دشت ها از حرکت باز می ایستند و پس از خشک شدن لایه نازکی را بر روی زمین تشکیل می دهند .
روانه های گل پس از رگبارهای شدید در نواحی بیابانی به فراوانی مشاهده می گردند .در اطراف آتشفشان های فعال که معمولا“ خاکسترهای آتشفشانی . نواحی مجاور دهانه را می پوشانند ، بر اثر یک بارندگی شدید این خاکسترها ممکن است بصورت روانه های گی بر روی دامنه حرکت کنند . در سال 1985 فعالیت آتشفشانی کوه نوادودلرویژ در کلمبیا برف روی کوه به سرعت ذوب شد و حجم زیادی از آب را به پایین سرازیر کرد . این آب مخلوط با خاکستر آتشفشانی ، جریانی را پدید آورد که شهر امرو را فرا گرفت و 22 هزار نفر را کشت .
روانه گلی دارا ی چنان سرعتی است که حرکت آن با چشم دیده می شود . گل اغلب در مسیر و مجرای مشخصی حرکت می نماید . از بین بردن پوشش گیاهی در تشکیل و تسریع این پدیده مؤثر است .
تصویر شماره 4 روانه گل
4- سولیفلوکسیون [4]
به عمل لغزش آرام و کند مواد ریز دانه غیر همگن گفته می شود و مستلزم آن است که میزان آب ورطوبت در مواد دامنه ای از آستانه شکل پذیری کم تر و از آستانه میعان بیش تر نگردد . وجود مقدار زیاد آب ناشی از ذوب برف و یخ ٍ، شیب ملایم یا نسبتا“ ملایم که تاحدودی فاقد پوشش گیاهی و مخصوصا“ فاقد درخت باشد و هوازدگی شدید از جمله شرایط لازم برای عمل سولیفلوکسیون بوده و وجود یک طبقه دایما“ یخ بسته زمین در زیر پوشش سطحی گرچه جزء شرایط ضروری نیست اما می تواند این عمل را تشدید نماید . درکشور ما بر روی ارتفاعات الوند ، کرکس ، شیرکوه ، زاگرس و البرز این پدیده صورت می گیرد . بر روی دامنه های شیر کوه در ارتفاع 3800 متری ، چمنزارهای بریده شده پلکانی دیده می شوند که نشانه رخداد این پدیده هستند .
بین سولیفلوکسیون و روانه گلی تفاوت های زیر وجود دارد :
ـ سولیفلوکسیون حرکتی است بسیار آرام و پیوسته تر از روانه گلی
ـ سولیفلوکسیون کانال و مجرای مشخصی همانند روانه گلی ندارد .
ـ سولیفلوکسیون غالبا“ در شرایط آب و هوایی سرد ( نواحی برف گیر مرتفع با یخبندان ) بیش از نواحی خشک و نیمه خشک رخ می دهد در حالی که روانه گلی اکثرا“ خاص نواحی خشک و نیمه خشک است .
5-لغزش یا رانش زمین[5] ( زمین لغزه ) [6]
گاه توده یا قطعه ای از سنگ ، خاک و هر نوع ماده متراکم یا غیر متراکم در امتداد یک سطح لغزنده به طرف پایین یک شیب حرکت می کنندکه به آن لغزش یا رانش زمین و یا زمین لغزه اطلاق می گردد . دراین حرکت امکان دارد توده ای عظیمی از سنگ با سرعت زیاد به پایین حرکت کنند .
یکی از شرایط مناسب برای رخ دادن این پدیده وجود یک لایه رسی در زیر سنگ های دیگر مثلا“ سنگ های آهکی یا ماسه سنگ است . لایه رسی بر اثر نفوذ آب حالت خمیری پیدا می کند و در نتیجه ، نیروی اصطکاک و ایستادگی توده سنگ های فوقانی کاهش یافته و سرانجام به پایین می لغزد .
تصویر شماره 5 وجود لایه رسی و تاءثیر آن در زمین لغزه
گاه ممکن است سطح یا سطوح لغزشی منحنی باشد . این نوع لغزش بیش تر در مواقعی اتفاق می افتد که شیب اولیه به طور طبیعی یا مصنوعی به مقدار زیادی افزایش یابد. مثلا“ در امتدادسواحل رودخانه ها وقتی بر اثر فرسایش ، شیب دیواره های آن زیاد شود مواد تشکیل دهنده سال مثل رس و ماسه بصورت توده هایی در امتداد سطوح منحنی به پایین می لغزند .
شکل 6
پدیده زمین لغزه در رسوبات دانه ریز ، سست و شکل پذیر مانند ماسه ، رس و مارن از پدیده های شناخته شده است . تناوب لایه های سخت آهک در بالا و مارن یا رس در زیر ، شیب زیاد و دخالت نیروی ثقل ، از عوامل مؤثر در این پدیده محسوب می گردند . آب حاصل از بارش باران یا ذوب برف از طریق درزها و شکاف ها به لایه های زیرین می رسند . لایه های سست مارن و شیل ویا رس با جذب آب به حالت خمیری و لغزنده درآمده و موجب ناپایداری لایه رویی می شود . در جاهایی که شیب دامنه زیاد شود یا اینکه تکان شدیدی در اثر زلزله بوجود آید ، لایه های سخت آهکی که در بالا قرار گرفته اند در اثر نیروی ثقل به پایین حرکت خواهند نمود .
بزرگترین زمین لغزه شناخته شده دنیا ، لغزش زمین در سیمره کردستان ایران است که در 10 هزار سال قبل رخ داده است . در این ناحیه لایه های آهکی به صخامت 300 متر بر روی طبقاتی از جنس مارن قرار گرفته اندو شیب دامنه نیز زیاد است . به علاوه جریان رود سیمره با حفر بستر و عمیق کردن دره طی سالیان زیاد برشیب دامنه افزوده است . سازو کارهای فوق موجب گردیده که لایه های آهکی که 300 متر ضخامت و 14 کیلومتر طول داشته از دامنه شمال شرقی کبیر کوه ناگهان به سمت ناودیس سیمره حرکت کرده و در برخورد با سطح زمین متلاشی شوند . شدت برخورد به حدی بوده که قطعات خرد شده تا شعاع 15 کیلومتری به اطراف پراکنده شده اند . این قطعات که حجم بعضی از آن ها به 20 کیلومتر مکعب می رسد از روی تاقدیس کوه گذشته و تا طرف دیگر دره پرتاب شده اند . خوشبختانه این پدیده در یک منطقه غیر مسکونی اتفاق افتاده و تلفاتی نداشته است .
یک زمین لغزه مشخص در دره هراز بعد از آبعلی دیده می شود . این لغزش در گذشته ای نه چندان دور رخ داده ودر کیلومتر 59 جاده از روی آن عبور داده شده است . در این محل به دلیل لغزش های مکرر ، دائما“ جاده نشست می کند و ناگزیر هر چند مدت باید تسطیح و آسفالت گردد .
طیف وسیعی از لغزش ها را می توان در دره طالقان مشاهده نمود . سستی مواد و شیب بیش از 40 درصد دامنه ، نفوذناپذیری زمین ، حضور نسبی رطوبت ، یخبندان های شدید و بارش زیاد از شرایط ایجاد کننده این پدیده هستند .
زمین لغزه آبکالبند در استان چهارمحال وبختیاری در سال 1377موجب ناپدید شدن 55 نفر از ساکنان یک روستا به همراه احشام و خانه های آن ها گردید .
در محور کرج – چالوس دریاچه زیبای ولشت در اثر زمن لغه بوجود آمده است . وقوع زمین لغزه و سقوط توده های لغزشی به قعر دره موجب بسته شدن آبراهه ولشت شده و دریاچه کنونی را بوجود آورده است .
لغزش عظیمی که در منتهی الیه غرب دره لاسم صورت گرفته . دریاچه نسبتا“ بزرگی را در پشت توده لغزیده پدید آورده است . توده لغزیده دره رودخانه لاسم را مسدود کرده و با تجمع خود این دریاچه را بوجود آورده که زمانی 3 کیلومتر طول و 500 تا 700 متر عرض داشته است .
در سال 1963 در ایتالیا در محل سد ویونت زمین لغزه ای رخ دادکه موجب پرتاب مواد لغزیده به داخل دریاچه سد و ترکیدن آن گردید .سیلاب حاصله بیش از 2600 نفر از اهالی روستای پایین دست شد را تلف کرد .
در نوامبر 1985 در آرومر کلمبیا وقوع زمین لغزه جان 22 هزار نفر را گرفت . در سال 1973 این پدیده بیش از صد روستا رادر جنوب ایتالیا متروکه ساخت . در سال 1970 در یونگای پرو 25 هزار نفر بر اثر زمین لغزه ناپدید شدند . در سال 1969 لغزش زمین در امریکا 519 کشته و ویرانی 7328 خانه را به دنبال داشت . در همین سال در ویرجینیای امریکا زمین لغزه جان 151 نفر را گرفت . در سال های 1967 و 1966 در ریودوژانیروی برزیل به ترتیب 1700 نفر و 1000 نفر بر اثر زمین لغزه کشته شدند . و. . . . . . .
منابع
- چورلی . ریچارد . جی و استانلی .ای شوم و دیوید . ای . مودن : ژئومورفولوژی( جلد سوم )، ترجمه احمد معتمد ، انتشارات سمت ،چاپ اول 1377
- دریو ، ماکس : مبانی ژئومورفولوژی ، ترجمه مقصود خیام انتشارات نیمای تبریز . چاپ اول ، 1366
- علایی طالقانی ، محمود : ژئومورفولوژی ایران ، نشر قومس ، چاپ اول 1381
- کوک . آر.یو و جی .سی. دورکمپ: ژئومورفولوژی و مدیریت محیط( جلد اول ) ،ترجمه شاپور گودرزی نژاد ، انتشارات سمت ، چاپ اول 1377
- وزارت آموزش و پرورش : زمین شناسی ( دوره کاردانی تربیت معلم ) ، کد 4055 ، 1372
