ارائه شده و چاپ شده در کتاب مجموعه مقالات همایش تعامل دینداری و مدیریت شهری – شهرری – شهرداری
منطقه 20 تهران - 1389
دکتر حبیباله فصیحی
مقدمه
هر چند پژوهشهای صورت گرفته حکایت از سابقه کهن و تاریخی چند هزار سالهی ری دارند و ری پیش از ظهور اسلام نیز شهری بزرگ بوده و دورههایی از ترقی و سقوط را در بستر تاریخ پشت سر گذاشته است ، اما امروزه نام ری بیش از هر چیز با نام حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) آمیخته و عجین شده و تداعی بخش آرامگاه مطهر آن زادهی پاک از نیای ائمه معصومین میباشد . این شخصیت بزرگ از همان ابتدای حضور خود به واسطهی ارتباط و ارادت جامعهی شیعه ، منشاء خیر و برکت معنوی و مادی بوده و پس از فوت نیز مقام شامخ و جایگاه زیارتی مدفن وی، جدا از تابش انوار معنویت ، سرچشمه تحولات کالبدی ، اجتماعی و اقتصادی شهر بوده است . گنبد و بارگاه ملکوتی آن حضرت ، تجسمی از هویت اسلامی شهر را نمایان ساخته و از دیرباز با ظهور فضاهای خاصی در جوار خود چون : سازمانهای خیریه و ایتام ، موسسات عامالمنفعه ، مدارس دینی ،مراکز علمی مذهبی ، هیئتهای مذهبی ، اماکن موقوفه و نیز مراکز خدمات رسانی به زائران چون کاروانسرا ، گرمابه ، مسافرخانه ، مهمانخانه ، مراکز عرضه کتابو کالاهای مذهبی ، مراکز عرضه سوغات ، و . . . . ویژگیهای کالبدی خاصی به شهر بخشیده است . کارکرد مذهبی بارگاه از نظر سازمان بخشی مذهب و گروههای مذهبی شهر قابل توجه است . مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی درکانون توجه دلها و قلبهای شیعیان قرار داشته و تاثیرگذاری این شخصیت در زمان حیات و پس از فوت موجب ریشهدارتر شدن و عمیقتر شدن روح و بنیان مذهب در میان مردم گردیده و زایش و سازمان گروهها و هیئتهای مذهبی را بیش از هر جای دیگری سبب گردیده است . به جهت اقتصادی ، موقوفات ونذورات نه تنها منبع درآمدی برای توسعه و عمران فراهم آورده ، مشاغل زیادی نیز ایجاد کرده و برای انبوهی از مردم ممر معاش و گذران زندگی بوجود آورده است . درآمدهای حاصله همچنین وسیله سرپرستی و تامین معاش نیازمندان بسیار و راهاندازی مراکزی بوده که بهرهمندی از خدمات آنها جنبه عمومی دارد . بررسی هریک از مقولات بیان شده خود مطالعهای مفصل میطلبد . آنچه به اجمال در اینجا به آن پرداخته میشود نقش و تاثیرگذاری این مرقد مطهر در زایش مشاغل خاص میباشد . کارکردهای اقتصادی حرم و مشاغل شهری تنوع مشاغل که به موازات گسترش تقسیم کار اجتماعی در اثر افزایش جمعیت و گسترش نیازهای متنوع و پیچیده جماعات انسانی بوجود میآید ، از مشخصههای جوامع شهری به ویژه از سالهای پس از انقلاب صنعتی است . پیدایش و پراکندگی مشاغل و حرف در شهرها از عوامل بسیاری تاثیر میپذیرد به گونهای که گاه برخی شهرها به واسطهی غالب بودن مشاغلی خاص با نقش و کارکرد معین شناخته میشوند . علاوه بر آن گاه مشاغلی خاص در بخشها یا خیابانهای ویژهای از شهر متمرکز میگردند و این همان چیزی است که متخصصان امور شهری از آن به عنوان جداییگزینی عملکردی در شهرها یاد میکنند. به هر حال در شهرهای مختلف نه تنها مشاغل موجود نظیر یکدیگر نیستند بلکه اصولا پراکندگی مشاغل در سطح شهر نیز یکسان نمیباشد . از میان عوامل بسیار تاثیر گذار بر این رویه ، تاثیر اماکن مذهبی و بهویژه امامزادهها و اماکن متبرکه قابل توجه است . شهرری نیز از حدود سالهای250 هجری به واسطهی دفن حضرت عبدالعظیم حسنی و دو تن دیگر از امامزادگان ، واجد مکان متبرکهای بوده که در نزد شیعیان جایگاه و ارزش والایی داشته است. اعتقاد به اجر معنوی و اخروی زیارت این مکان متبرکه ، در هر زمان زائران زیادی را از جاهای دور و نزدیک کشور و حتی از کشورهای همسایه به خود متوجه ساخته است . گفته میشود که اکنون هر سال 2 میلیون نفر برای زیارت از نقاط مختلف به این مکان مراجعه مینمایند . رفت و آمد و اقامت زوار در جوار حرم و نیازهایی که برخاسته از ماهیت سفر و به خصوص سفر زیارتی و آداب و عادات آن در جامعه اسلامی و فرهنگ ایرانی است و یا به رفع حوایج مادی و معنوی دیگر مربوط میگردد ، در کنار تاثیرات مهم دیگر ، از نظر اجتماعی-اقتصادی نیز پدیدآورنده مشاغل ویژه و تنظیم کننده سازمان و مراتب مربوط بوده است . میتوان مشاغل و صنوف جایگرفته در اطراف حرم و متاثر از کارکردهای حرم را در در دو مقوله جداگانه مورد بررسی قرارد داد : مشاغل بخش رسمی و مشاغل بخش غیررسمی. معمولا اقتصاد غیر رسمی به فعالیت بخشی از عاملان اقتصادی گفته میشود که ارزش افزوده فعالیت شان در هیچ حسابی وارد نمی شود . نداشتن سازمان مشخص، عدم تایید و حمایت از طرف دولت ، بینظمی زمان فعالیت ،نداشتن پروانه کسب ، پیروی نکردن از ضوابط و مقررات کار و . . . از جمله ویژگیهای شاغلان بخش غیررسمی بیان شده است . [1] در مقابل شاغلانی که فاقد مشخصات یاد شده هستند یعنی ارزش افزودهی فعالیتشان در حسابهای دولتی منظور گردیده و معمولادارای پروانه فعالیت از طرف دولت میباشند ، بخش رسمی بهحساب میآیند . مشاغل بخش رسمی این گونه مشاغل معمولا دارای محل کار مشخص بوده ، زمان فعالیت منظمی دارند ، مورد تایید و حمایت دولت هستند و ضمن پیروی از ضوابط مقرر، از حقوق تعیین شده نیز بهرهمند میگردند و غالبا دارای پروانه فعالیت از مراجع قانونی میباشند . مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی که از روزگاران گذشته در کانون توجه جامعه شیعه بوده از منظر توزیع و پراکندگی مشاغل رسمی از دو منظر قابل بررسی است : تاثیر گذاری مرقد به عنوان یک کانون مورد توجه و رفتو آمد در تبدیل فضاهای مجاور به مرکز خرید اصلی ساکنان شهر و مراکز سکونتگاهی نزدیک و تاثیر گذاری از نظر جلب زوار از اطراف و اکناف کشور و شکلگیری مشاغل و مراکز کسبی که متاثر از نیازهای زائران است . بر اساس پژوهشهای باستانشناسی هستهی اولیه شهرری در مکانی در دو کیلومتری شمال مرقد فعلی قرار داشته و بنای اوّلیه و هسته اصلی این شهر کهن در اطراف چشمه علی واقع بوده است . ری " پیش از اسلام" آن قسمت از شهر ری است که در جنوب چشمه علی میان باروی عظیم و پهناوری که به زمانهای پیش از اسلام پی افکنده شده، واقع بوده است و آن را " ری برین" یا " ری علیا" می گفته اند و اندک اندک از سوی جنوب شرقی گسترش می یافته است . ری قرون اسلامی ، آن قسمت است که در جنوب شرقی بخش نخستین ، و جنوب کوه بی بی شهربانو بنیاد یافته بوده است و آن را " ری برین" یا " ری سفلی" می نامیدند. و برگرد آن خندقی وسیع حفر کرده بوده اند [2]. بنابراین مراکز تجاری اولیه شهر نیز در مکانهایی به دور از جایگاه فعلی در اطراف حرم شکل گرفته بودند . گرچه از سالهای نخست ورود اسلام بخش قابل توجهی از جمعیت شهر را شیعیان تشکیل میدادهاند اما به نظر میرسد به لحاظ حاکمیت جو ضد شیعه ،تا زمان صفویه مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی نتوانسته باشد تاثیری جدی بر تحولات کالبدی و اقتصادی شهر داشته باشد . از زمان رسمیت یافتن تشیع در دوره صفویه است که روحی تازه در کالبد شهرری دمیده شده و بارگاه مقدس آن نیز در تحولات اقتصادی شهر نقشآفرین گردیده است . عطف توجه جمعیت شهر به حرم و مراجعات آنها سبب حرکت مراکز ثقل جمعیتی و سکونتگاهی و مکانگزینی مراکز تجاری در جوار حرم گردیده است . وجود کاروانسرای شاهعباسی با کاربری اقامتیتجاری و بازار قدیمی منتهی به دروازه اصلی ورود به صحن و بارگاه که قدمت آن مربوط به دوران صفویه است خود گواه این امر میباشد .بازار مشخصه مهم شهرهای اسلامی است که فضای اصلی تجارت و بازرگانی شهر را تشکیل میداده و مکان اصلی تامین و عرضه نیازهای مردم شهر و ساکنان اطراف شهر بوده است . در اغلب شهرهای اسلامی بازار در فضایی میان دروازه اصلی و مسجد جامع شهر قرار میگرفته که در مورد شهرری حرم، در جایگاه مسجد جامع قرار گرفته و یک سوی بازار به آن ختم شده است . استقرار بازار سنتی شهر در ضلع شمالی حرم موجب گردیده که مراکز تجاری جدید نیز به صورت مغازههای خیابانی تقریبا همه در این سو مکانیابی نمایند و حتی احداث بازار بزرگ در ضلع غربی نیز نتوانسته چیزی از اهمیت تجاری این قسمت بکاهد . در هر حال شکلگیری مراکز اصلی خرید ساکنان شهرری در این قسمت بیارتباط با کارکردهای حرم نبوده است . رفت و آمد و اقامت هزاران زائر از اطراف و اکناف برای زیارت مرقد حضرت عبدالعظیم که بسیاری نیز با اقامت و اطراق شبانه همراه بوده از گذشتههای دور ، رویش و تمرکز مشاغلی چند را سبب گردیده که پارهای به تاسی از تحولات زمان ، از بین رفته و بسیاری نیز متحول شدهاند ضمن آن که زمینههای تازهای نیز برای مشاغل جدیدی بهوجود آمده که در گذشته سابقه نداشتهاند . مرقد حضرت عبدالعظیم هر روز پذیرای صدها زائری است که از جای جای ایران و حتی از کشورهای همجوار پاکستان ، افغانستان و عراق به این مکان سرازیر میگردند . در هر صبح و شام انبوهی از زائران را میتوان به وضوح مشاهده نمود که در فضاهای اطراف حرم اتراق کرده و رفت و آمد مینمایند . نیازهای خاص اینان نیز در پراکندگی مشاغل شهری در اطراف حرم موثر بوده است . مطالعه میدانی پراکندگی مشاغل در شعاع 300 متری از حرم گویای تمایز و وجوه مشخصه بارزی از مشاغل در اطراف حرم میباشد که در ادامه به آن میپردازیم . یکی از مشاغلی که شاید بتوان آن را وجه مشخصهی اصلی شهرهای اسلامی دانست گرمابه داری است . دستورات اسلام جدا از اهمیت به پاکی و پاکیزگی که وجود فضایی به عنوان گرمابه را لازم مینمود ، عمل غسل را در خصوص زیارت و روزهای خاصی مستحب و در پارهای موارد واجب دانسته است . از این رو یکی از عناصر کالبدی که در هر محله از شهرهای اسلامی به چشم میخورده همان گرمابههای عمومی بوده است . معمولا در شهرهای اسلامی گذشته هر محله دارای گرمابه خاص خود بود . در اطراف اماکن متبرکه به دلیل نیاز زائران، فراوانی گرمابهها بیشتر مینمود چرا که فلسفهی زیارت ، کسب اجر معنوی و توسل جهت رفع حوایج مادی و گشودن گره از مشکلات است . بنابراین ورود به این اماکن زیارتی در مواردی مستلزم انجام غسل بوده و یا حداقل این که زائر برای رعایت استحباب موضوع ، نیاز به انجام غسل داشته است . در گذشته مسافرخانهها و مکانهای اقامتی و نیز منازل فاقد گرمابه بود . وارد شدن تدریجی حمام در طرح و نقشه خانهها و مراکز اقامتی موجب زایل شدن گرمابهها و ناپدیدشدن تدریجی آنها از فضای شهری در محلات شهرری گردیده است . اما به دلیل اقامت شبانه عدهی زیادی از زائران در پارکها و فضاهای اطراف حرم یا ورود گذرا و غیر اقامتی زائران ، این نیاز همچنان برقرار است و هنوز هم چهار باب از 12 باب گرمابه گذشته در اطراف حرم فعال هستند . به گفته یکی از گرمابهداران بیش از 90 درصد مراجعهکنندگان به گرمابهها را زائران تشکیل میدهند . حمام های عمومی دارای جایگاه و نقش ویژه ای در آداب و رسوم ، آئین ها و مناسک، ادبیات شفاهی و سایر ابعاد فرهنگی جامعه ایران بوده اند. گرمابه ها مکان هایی بودند که همه افراد جامعه از هر قشر و طبقه اجتماعی در آنها حضور داشتند و روابط اجتماعی گسترده ای در آنها شکل می گرفت از طرفی گرمابه داری به ایجاد مشاغل متعدد دیگری چون دلاکی، جامهداری، سردابهداری و تونتابی منجر شده بود. گرچه اینگونه شغلها اکنون رخت بر بستهند اما وجود هر حمام عمومی بیانگر اشتغال چند نفر در مدیریت و نگهداری میباشد . مراکز زیارتی معمولا نقش مهمی در سازمان بخشی و توزیع فروشگاهها و مراکز عرضه کالا دارند به طوری که نزدیکترین آنها مکانهایی هستند که کالاهای مذهبی عرضه مینمایند . این مهم در پراکندگی فروشگاههای بازار قدیمی منتهی به حرم و راستههای آن بهخوبی نمایان است . فروش مهر و تسبیح ، سجاده و جانماز ، عطر ، کتاب، نوار و تصاویر مذهبی ، چادر و مقنعه در نزدیکترین مکانها به حرم موید این موضوع است . خرید سوغات مذهبی مشتمل بر سوهان و تنقلات ، عطر ، مهر و تسبیح و جانماز بخش بزرگی از اشتغالات را تشکیل میدهد که در ارتباط نزدیک با کارکرد زیارتی حرم قرار دارد . در بازار قدیم[3] 24 باب مغازه که 8/7 درصد از کل مراکز کسب را تشکیل میدهد به این فعالیت اختصاص دارد. همچنین در بازار بزرگ[4] 27 مغازه معادل 6/7 درصد از مجموع مراکز کسب و در خیابان حرم تنها 3 باب و کمتر از یک درصد مراکز کسب به عرضه سوغات مذهبی میپردازند . بدلیجات و زیورآلات ( از جمله : انگشتر ،زیورآلات بدل ، نقره ) نیز از جمله کالاهایی هستند که مکانیابی آنها در جوار این مرکز زیارتی و در ارتباط با ورود زائران از اطراف و اکناف یا از خود شهرری قرار دارد . بخش قابل توجهی از خریداران این کالاها را زواری تشکیل میدهند که از شهرها و روستاهای دور برای زیارت به این مکان آمده و به عنوان سوغات برای بستگان به خرید آنها مبادرت مینمایند . طبیعی است که در محدودهی بازار قدیم این مراکز زیادتر باشد . در این قسمت تعداد مراکز کسب بهمانند محلهای عرضه سوغات مذهبی 24 باب و 8/7 درصد کل فعالیتهاست .جالب است که در محدودهی بازار بزرگ هم 8/6 درصدو 24 باب مغازه به این فعالیت میپردازند که وضعیت نزدیکی را با بازار قدیم نشان میدهد . اما در خیابان حرم تنها 2 باب و 63/0 درصد به فعالیت ذکر شده اختصاص دارد . عرضهی پوشاک به ویژه پوشاک ارزانقیمت که بالاترین نسبت از مراکز کسب را به خود اختصاص داده از دو جنبه قابل تفسیر است : بخشی از مغازهها محل عرضه چادر دوخته شده ،روسری ، مقنعه و پوشاک ارزان قیمتی هستند که اغلب، مسافران زائر مشتریان آنها را تشکیل میدهند . همچنین این اقلام به گونهای کالاهایی در ارتباط با مذهب هستند که در کمتر جای دیگری عرضه میشوند و نقش مذهبی این محل موجب جاگیری آنها شده است . گروه دوم مراکز خریدی هستند که علاوه بر مسافران ، خریدارانی از شهروندان ری و سکونتگاههای پیرامون را به خود جلب میکنند . ماهیت طبقاتی مراجعهکنندگان که بیشتر از طبقات کمدرآمد و متوسط هستند ایجاب میکند که در قیاس کلی با وضعیت عمومی بازار ، اقلام عرضه شده قیمتی پایینتر داشته باشند . بنابراین فراوانی و مکانگزینی صنف پوشاک نیز بیارتباط با عامل وجودی حرم نیست . در سرتاسر بازار قدیم68 باب مغازه ( 22 درصد از مجموع مراکز کسب ) را این صنف به خود اختصاص داده است . در بازار بزرگ 175 باب (3/49 درصد ) و در دو سوی خیابان حرم و پاساژهای مربوط 83 باب (26 درصد ) از مراکز کسب به کار عرضه پوشاک میپردازند . نکته قابل توجه فراوانی دستفروشانی است که در گوشه و کنار به عرضه اقلام ویژهای از این دست چون : جوراب ، کلاه ، روسری و شال ، لباس زیر ، دمپایی و از این قبیل میپردازند . فروش و عرضه اسباببازیهای ارزانقیمت نیز هم با ورود مسافران زائر و هم مراجعه اقشار کم درآمد و متوسط شهروندان ری ارتباط دارد . یکی از کالاهایی که مسافران زائر جهت سوغات انتخاب میکنند اسباببازی است . نسبت این مراکز کسب گرچه بالا نیست اما جلب توجه میکند . در بازار سنتی7 باب ( 3/2درصد از مراکز کسب )، در بازار بزرگ14 باب (4 درصد ) ، و در خیابان حرم5 باب ( 6/1درصد ) از مجموع مراکز کسب به این فعالیت اشتغال دارند . یکی از ویژگیهای بخش مرکز تجارت شهرها [5] فراوانی غذاخوریها و اغذیه آماده فروشیهاست[6] . وفور این صنف نیز در این قسمت که یکی از دو بخش مرکز تجارت شهرری[7] و بلکه اصلیترین آن را تشکیل میدهد قابل توجه است . درصد بالایی از مشتریان این مراکز را مسافران زائر تشکیل میدهند . در محدودهی بازار قدیم9 سالن غذاخوری بزرگ و 14 محل عرضه اغذیه آماده ( ساندویچ فروشی و کبابی ) و همچنین 7 مرکز عرضه آبمیوه ، بستنی و نوشیدنیهای خنک وجود دارد که نزدیک به 10 درصد از مراکز کسب آن را تشکیل میدهند . آمار مراکز یاد شده در بازار بزرگ به ترتیب 2 باب ، 15 باب و 5 باب ( در مجموع 2/6 درصد ) و در خیابان حرم 2باب ،8 باب و 2 باب (4/3 درصد ) میباشد . بیتردید مراجعات و رفتوآمدهای زیاد مردم اعم از مسافران، شهروندان ری ، شهروندان تهران ومردم مراکزسکونتگاهی اطراف که همه در ارتباط با موجودیت حرم و کارکردهای وابسته به آن است در این مکانیابی دخیل بودهاند . فراوانی صنف طلا و جواهرفروشان نیز درخور توجه است که البته به نظر نمیرسد ارتباط مستقیمی با کارکرد مذهبی حرم داشته باشد چنانچه مشتریان آنها را نیز اغلب مردمانی از خود شهر تشکیل میدهند . اما از این نظر میتوان آنها را در ارتباط با حرم تحلیل نمودکه وجود حرم به عنوان مکانی که مورد توجه شهروندان بوده و در کانون توجهات قرار داشته موجب شکل گیری مرکز تجارت عمومی شهر در اطراف خود شده که این گونه اصناف را نیز در راستای رفع نیاز شهروندان در خود پذیرفته است . اغلب فروشندگان صنف طلا و جواهرفروش در پاساژهای خیابان حرم مکان یابی نمودهاند . حدود 27 درصد مراکز کسب خیابان اخیر ( 86 باب مغازه ) به طلافروشی اختصاص دارد . تعداد این مراکز در بازار قدیم 7 مرکز ( 3/2 درصد ) و در بازار بزرگ 2 باب میباشد . مغازههای عطاری نیز در قیاس با مناطق دیگر شهر به نسبت زیادترند . شاید یک علت موضوع سنتی بودن و قدمت این کاروکسب است که در این بخش کهن تجارتی همچنان پابرجا مانده اند . محموعه مغازههای این صنف در محدوده مورد مطالعه 16 باب بوده که 11 باب در بازار قدیم ،3 باب در بازار بزرگ ،2 باب در خیابان حرم مکانگزینی نمودهاند . از صنوفی که انتظار میرود در جوار حرم بیشتر حضور داشته باشد میتوان مراکز عرضه کتب وکالاهای فرهنگی و مخصوصا مذهبی، مهمانخانهها ، هتلها و مسافرخانهها و فروشندگان عطریات را نام برد که به نظر میرسد از جهات یاد شده محدودهی اطراف حرم وضعیتی استثنایی داشته باشد . کتابفروشان در بازارهای گذشته اغلب بخشی را به عنوان بازار رواقان به خود اختصاص میدادند که اغلب آنها در نزدیکترین جاهای بازار به مسجد جامع یا مکان مقدس دیگر مستقر میشدند . ارتباط تنگاتنگ بازار شهرهای اسلامی با مدارس دینی و حوزههای علمیه تمرکز این بخش را سبب گردیده بود . حضور این صنف در محدوده مورد مطالعه کمرنگ است . شاید دلیل اصلی آن نبود مدارس دینی و سابقه کم حوزه علمیه مجاور حرم باشد . با این حال7 باب مغازه کتابفروشی و12 باب محل عرضه نوارها و لوحهای مذهبی و عمومی که همه ( به استثناء یک مورد ) در بازار سنتی و بازار بزرگ قرار دارند قابل ذکر است . در تمام محدوده مورد مطالعه به جز سه مهمانپذیر دیده نمیشود که یکی نیز غیرفعال بوده و همه در محدوده بازار قدیم قرار دارند . این که چرا با وجود انبوه زائران چنین فضاهایی شکل نگرفته درخور بررسی است . هماکنون آنچه مشهود است این است که مسافران و زائران در خیابانها و پارکهای اطراف چادر میزنند و یا در مراکزی دور از حرم اقامت میگزینند . احساس نیاز به این کاربریها سبب گردیده تا شهرداری درصدد حمایتهای ویژه از احداثکنندگان این بناها برآید . پراکندگی و مکانگزینی سایر مراکز کسب بیشتر در ارتباط با نیازهای عمومی شهروندان شهرری و مناطق سکونتگاهی نزدیک است که گرچه ارتباط مستقیمی میان آنها و کارکرد مذهبی – زیارتی حرم دیده نمیشود اما همانگونه که پیش از این بیان شد حرم به عنوان کانونی مورد توجه مردم و مراجعات آنها بوده و این امر بخش مرکز تجارت اصلی شهر را در جوار آن شکل داده و تمرکزی از صنوف مختلف تجاری را ایجاد کرده است . در برخی از راستههای تازه بوجودآمده در بازار قدیم صنوفی شکل گرفتاند که برخاسته از نیازهای جدید جامعه هستند از آن جمله عرضه گوشی همراه و لوازم صوتی تصویری که در راستهها و پاساژهای ملحق شده به بازار قدیم بوجود آمدهاند . در جدول (1) توزیع کلی مراکز تجاری صنفهای مختلف آمده است . جدول (1) پراکندگی مراکز تجاری صنوف مختلف در اطراف حرم حضرت عبدالعظیم حسنی صنف تجاری منطقه مجموع سه منطقه بازار قدیم بازار بزرگ خیابان حرم تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد پوشاک و پارچه 68 2/22 175 3/49 83 26 326 3/33 سوغات مذهبی 24 8/7 27 6/7 3 94/0 54 5/5 اغدیه ، مشروبات و رستوران 31 3/10 22 2/6 12 4/3 65 6/6 کتابفروشی و کالای فرهنگی 2 7/0 5 4/1 1 3/0 8 8/0 بدلیجات و زیورآلات 24 8/7 24 7/6 2 63/0 50 1/5 اسباببازی 7 2/2 14 94/3 5 6/1 26 6/2 مهمانپذیر 3 9/0 0 0 0 0 3 3/0 عطاری 11 6/3 3 85/0 2 63/0 16 6/1 کفش ، کلاه ، کیف 41 13 17 8/4 21 6/6 79 1/8 وسایل ورزشی 3 1 1 3/0 1 3/0 5 5/0 گوشی همراه 13 2/4 6 7/1 0 0 19 9/1 صوتی تصویری 13 2/4 0 0 0 0 13 3/1 لوازم آرایشی 6 9/1 20 6/5 43 5/13 69 7 طلا فروشی 2 56/0 2 56/0 86 27 90 1/9 سایر[8] 58 19 39 11 60 8/18 157 16 مجموع 306 100 355 100 319 100 980 100 ماخذ : مطالعات میدانی نگارندگان تولیت مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی و درآمد ناشی از موقوفات و نذورات، خود موجب زایش مشاغلی چند گردیده است . امور نظافت ، نگهبانی ، کفشداری ، میزبانی و راهنمایی زائران و نگهداری از اماکن متبرکه از یکسو ، عمران و آبادانی و عملیات توسعه از سوی دیگر به طور مستقیم یا غیرمستقیم مشاغلی به صورت تمام وقت ، پاره وقت ، خدمت افتخاری و... بوجود آورده است . نیز قسمتهایی به طور مستقیم یا غیرمستقیم در ارتباط با آستانه مقدس در امور فرهنگی و ترویج معارف اسلامی یا کارهای خیر و عامالمنفعه فعالیت میکنند که علاوه بر نقش موثر در گره گشایی از مشکلات نیازمندان و طبقات کمدرآمد و ترویج اصول و معارف مذهبی ، اشتغالزا نیز میباشند . از آن جمله میتوان به دارالشفای کوثر ، مدارس وابسته به آستانه ( از ابتدایی تا دبیرستان ) ، دانشکده علوم و حدیث با حدود 100 نفر کارمند و هیات علمی ، حوزه علمیه با حدود 500 طلبه ، موزه ، کتابخانه ،مرکز نجوم و آسماننما اشاره کرد .[9] مشاغل بخش غیررسمی براساس تحقیقات انجام شده گرچه شاغلان بخش غیررسمی در هر کوی و برزن و هر محله و خیابانی از شهر دیده میشوند اما در مرکزی از شهرها پراکندگی این بخش زیادتراست . اطراف زیارتگاهها ، گورستانها ، پایانههای مسافربری ، بیمارستانها ، ادارات خاص ، دادگاهها و دادسراها ، میدانهای اصلی بخش مرکز تجارت شهرها و پارکها از آن جملهاند .[10] بدیهی است که نوع مشاغل در هر کدام از مکانهای گفتهشده تا حدودی متفاوت باشد . عرضه کالاهایی چون : انگشتر و بدلیجات ، تسبیح و جانماز ، نوحه خوانی و دعانویسی شاید فقط خاص مکانهای زیارتی باشد . متکدیان نیز معمولا در اینگونه مکانها زیادترند زیرا کمک به فقرا اغلب جنبه مذهبی دارد و موافق کارکرد مذهبی اماکن زیارتی است . در محدودهی مورد مطالعه نیز بخش غیررسمی بسیار فعال مینماید و انواع گوناگونی از آنها از تکدیگری تا دعانویسی ، نوحه خوانی ، واکسی ، سواری کرایه تا فروش پوشاک جزء ( کلاه ، شال ، روسری ، جوراب ، لباس زیر ، دمپایی ، حوله و کیسه و لیف حمام ) ، فروش ساعت ، انگشتر و بدلیجات ، فروش اسباببازی ،سیگار فروشی ،کتاب و سیدی فروشی ، کوپن فروشی و حتی میوه و سبزیفروشی و آدامس و تنقلات ، و شکر و روغن دیده میشوند . پراکندگی این مشاغل اصولا نظم و حسابی ندارد و در هر گوشه هر کدام ممکن است دیده شوند اما میتوان گفت که سواریهای غیررسمی کرایه در ابتدای بازار سنتی و بازار بزرگ ، و کوپن فروشان و سیگارفروشان در دایره میدان شهرری به کسب و کار میپردازند . جدول(2) زیر فراوانی اشتغالات غیررسمی در محدوده مورد مطالعه را نشان میدهد[11] جدول (2) پراکندگی و فراوانی مشاغل غیررسمی در اطراف حرم حضرت عبدالعظیم حسنی نوع اشتغال غیر رسمی محدوده مکانی فعالیت مجموع بازار قدیم بازار بزرگ خیابان حرم عرضه کفش و پوشاک جزء 13 10 4 27 عطر،انگشتر و بدلیجات 5 3 8 اسباببازی 4 2 6 دعانویسی و فالگیری 4 4 8 واکس و تعمیرات کفش 1 2 3 تنقلات ،آدامس ، چای 2 1 2 5 سواری کرایه 3 3 6 تکدیگری 4 3 1 8 لوازم آشپزخانه 3 2 5 گل 2 2 میوه و سبزی 2 2 سایر[12] 2 2 6 10 مجموع 43 32 14 89 ماخذ: مطالعات میدانی نگارندگان خلاصه و نتیجه از زمان صفویه با رسمیشدن مذهب شیعه ، اماکن زیارتگاهی و امامزادهها در وضعیت کالبدی شهرها و تحولات اجتماعی اقتصادی آنها نقشآفرین گردیدند . گرچه مدفن حضرت عبدالعظیم حسنی و امامزادگان مدفون در حرم ، از اواسط قرن سوم در کانون توجه شیعیان قرار داشته اما حاکمیت ضد شیعه و رویدادهای تاریخی و طبیعی دیگر مانع از تاثیرگذاری اقتصادی قابل توجه آستانه یاد شده تا قرن هفتم گردید . باقدرت یابی تشیع مراکز ثقل جمعیتی و تجاری شهر به سمت حرم متوجه شده تا این که بازار شهر متصل به حرم شکل گرفت و عملا تمام تجارت شهر را در خود جای داد . کارکرد مذهبی زیارتی ، حرم را محل مراجعات مردم ری و جمعیتهای نزدیک قرار داده و نیز زائرانی از اطراف و اکناف به خود جلب نمود . از روزگاران گذشته مکانگزینی مشاغل و حرف متاثر از نیازهای مذهبی – مسافرتی زوار یا ساکنان خود شهر بوده و ترکیب خاصی از مشاغل و حرف را استقرار بخشیده که بسیاری ماهیت مذهبی داشته یا مستقیما برخاسته از نیازهای سفر و زیارت و آداب مربوط در تهیه سوغات هستند . منابع و پینوشت: [1] - شکویی ، حسین : دیدگاههای نو در جغرافیای شهری ، انتشارات سمت ، 1373 ، ص464 [2] -کریمیان، حسین: ری باستان، جلد اول، نشر انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ [3] - در این مقاله راستههای فرعی بازار قدیم و مراکز کسب دو سوی کوچه واقع در امتداد ضلع غربی آن جزء بازار قدیم محسوب گردیده است . [4] - مراکز کسب کوچه امتداد شمال بازار بزرگ نیز جزء بازار بزرگ محسوب شدهاند . [5] -Central Business District (CBD) بخش مرکز تجارت شهرها [6] - شکویی ، حسین : جغرافیای شهری ( جلد اول ) ، انتشارات دانشگاه آذرابادگان ،1352 [7] -میتوان میدان اصلی دولتآباد را مرکز دیگر تجارت شهر دانست . [8] - شامل : فروش وسایل آشپزخانه ، وسایل برقی، بقالی و سوپرمارکت ، چینی و بلور ، خرازی ، خشکبار ، ساعت , مرغ و گوشت فروشی ، گل تزیینات ،الکتریکی ، مجسمه ، میوه و سبزی فروشی ، نان قندی و شیرینی، آرایشگاه ، آیینه و لوستر ، [9] - متاسفانه با وجود پیگیری زیاد , دریافت آماری در خصوص موارد فوق میسر نشد. [10] - صرامی ، حسین : ناکاری ، نهکاری و..... ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی [11] - مطالعه میدانی مربوط در 14 آبان 1389 صورت گرفته است . [12] -فروش کارتهای مختلف، چتر ،کوپن ، سواری کرایه، ساعت فروشی، وزن کشی، تست فشارخون