نقش حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در زایش مشاغل خاص The role of Abdola

نقش حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در زایش مشاغل خاص

ارائه شده و چاپ شده در کتاب مجموعه مقالات  همایش تعامل دینداری و مدیریت شهری – شهرری – شهرداری منطقه 20 تهران - 1389

دکتر حبیب­اله فصیحی 

مقدمه

هر چند پژوهش­های صورت گرفته حکایت از سابقه کهن و تاریخی چند هزار ساله­ی ری دارند و ری پیش از ظهور اسلام نیز شهری بزرگ بوده و دوره­هایی از ترقی و سقوط را  در بستر تاریخ پشت سر گذاشته است ، اما امروزه نام ری بیش از هر چیز  با نام حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) آمیخته و عجین  شده و تداعی بخش آرامگاه مطهر آن زاده­ی پاک از نیای ائمه معصومین  می­باشد . این شخصیت بزرگ از همان ابتدای حضور خود به واسطه­ی ارتباط و ارادت جامعه­ی شیعه ، منشاء خیر و برکت معنوی و مادی بوده و پس از فوت نیز مقام شامخ و جایگاه زیارتی مدفن وی، جدا از تابش انوار معنویت ، سرچشمه تحولات کالبدی ، اجتماعی و اقتصادی  شهر بوده است . گنبد و بارگاه  ملکوتی آن حضرت ، تجسمی از هویت اسلامی شهر را نمایان ساخته و از دیرباز با ظهور فضاهای خاصی در جوار خود چون : سازمان­های خیریه  و ایتام ، موسسات عام­المنفعه ، مدارس دینی ،مراکز علمی مذهبی ، هیئت­های مذهبی ، اماکن موقوفه و نیز مراکز خدمات رسانی به زائران چون کاروانسرا ، گرمابه ، مسافرخانه  ، مهمان­خانه ، مراکز عرضه کتاب­و کالاهای مذهبی ، مراکز عرضه سوغات ، و . . . . ویژگی­های کالبدی خاصی به شهر بخشیده است . کارکرد مذهبی بارگاه از نظر سازمان بخشی مذهب و گروه­های مذهبی شهر قابل توجه است . مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی  درکانون توجه دل­ها و قلب­های شیعیان قرار داشته و تاثیرگذاری این شخصیت در زمان حیات و پس از فوت موجب ریشه­دارتر شدن و عمیق­تر شدن روح و بنیان مذهب در میان مردم گردیده و زایش و سازمان گروه­ها و هیئت­ها­ی مذهبی را بیش از هر جای دیگری سبب گردیده است . به جهت اقتصادی ، موقوفات ونذورات نه تنها منبع درآمدی برای توسعه و عمران فراهم آورده ، مشاغل زیادی نیز ایجاد کرده و برای انبوهی از مردم ممر معاش و گذران زندگی بوجود آورده است . درآمدهای حاصله همچنین وسیله سرپرستی و تامین معاش نیازمندان بسیار و راه­اندازی مراکزی بوده که بهره­مندی از خدمات آن­ها جنبه عمومی دارد . بررسی هریک از مقولات بیان شده خود مطالعه­ای مفصل می­طلبد . آن­چه به اجمال در این­جا به آن پرداخته می­شود نقش و تاثیرگذاری این مرقد مطهر در زایش مشاغل خاص می­باشد . کارکردهای اقتصادی حرم و مشاغل شهری تنوع مشاغل که به موازات گسترش تقسیم کار اجتماعی در اثر افزایش جمعیت و گسترش نیازهای متنوع و پیچیده جماعات انسانی بوجود می­آید ، از مشخصه­های جوامع شهری به ویژه از سال­های پس از انقلاب صنعتی است . پیدایش و پراکندگی مشاغل و حرف در شهرها از عوامل بسیاری تاثیر می­پذیرد به گونه­ای که گاه برخی شهرها به واسطه­ی غالب بودن مشاغلی خاص با نقش و کارکرد معین شناخته می­شوند . علاوه بر آن گاه مشاغلی خاص در بخش­ها یا خیابان­های ویژه­ای از شهر متمرکز می­گردند و این همان چیزی است که متخصصان امور شهری از آن به عنوان جدایی­گزینی عملکردی در شهرها یاد می­کنند. به هر حال در شهرهای مختلف نه تنها مشاغل موجود نظیر یک­دیگر نیستند بلکه اصولا پراکندگی مشاغل در سطح شهر نیز یکسان نمی­باشد . از میان عوامل بسیار تاثیر گذار بر این رویه ، تاثیر اماکن مذهبی و به­ویژه امامزاده­ها و اماکن متبرکه قابل توجه است . شهرری نیز از حدود سال­های250 هجری به واسطه­ی دفن حضرت عبدالعظیم حسنی و دو تن دیگر از امامزادگان ، واجد مکان متبرکه­ای بوده که در نزد شیعیان جایگاه و ارزش والایی داشته است. اعتقاد به اجر معنوی و اخروی زیارت این مکان متبرکه ، در هر زمان زائران زیادی را از جاهای دور و نزدیک کشور و حتی از کشورهای همسایه به خود متوجه ساخته است . گفته می­شود که اکنون هر سال 2 میلیون نفر برای زیارت  از نقاط مختلف به این مکان مراجعه می­نمایند . رفت و آمد و اقامت زوار در جوار حرم و نیازهایی که برخاسته از ماهیت سفر و به خصوص سفر زیارتی و آداب و عادات آن در جامعه اسلامی و فرهنگ ایرانی است  و یا به رفع حوایج مادی و معنوی دیگر مربوط می­گردد ، در کنار تاثیرات مهم دیگر ، از نظر اجتماعی-­اقتصادی نیز پدیدآورنده مشاغل ویژه و تنظیم کننده سازمان و مراتب مربوط بوده است . می­توان مشاغل و صنوف جای­گرفته در اطراف حرم و متاثر از کارکردهای حرم را در در دو مقوله جداگانه مورد بررسی قرارد داد : مشاغل بخش رسمی و مشاغل بخش غیررسمی.    معمولا اقتصاد غیر رسمی به فعالیت بخشی از عاملان اقتصادی گفته می­شود که ارزش افزوده  فعالیت شان در هیچ حسابی وارد نمی شود . نداشتن سازمان مشخص، عدم تایید و حمایت از طرف دولت ، بی­نظمی زمان فعالیت ،نداشتن پروانه کسب ، پیروی نکردن از ضوابط و مقررات کار و . . . از جمله ویژگی­های شاغلان بخش غیررسمی بیان شده است . [1]  در مقابل شاغلانی که فاقد مشخصات یاد شده هستند یعنی ارزش افزوده­ی فعالیت­شان در حساب­های دولتی منظور گردیده و معمولادارای پروانه فعالیت از طرف دولت می­باشند ، بخش رسمی به­حساب می­آیند . مشاغل بخش رسمی             این گونه مشاغل معمولا دارای محل کار مشخص بوده ، زمان فعالیت منظمی دارند ، مورد تایید و حمایت دولت هستند و ضمن پیروی از ضوابط مقرر، از حقوق تعیین شده نیز بهره­مند می­گردند و غالبا دارای پروانه فعالیت از مراجع قانونی می­باشند . مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی که از روزگاران گذشته در کانون توجه جامعه شیعه بوده از منظر  توزیع و پراکندگی مشاغل رسمی از دو منظر قابل بررسی است :  تاثیر گذاری مرقد به عنوان یک کانون مورد توجه و رفت­و آمد در تبدیل فضاهای مجاور به مرکز خرید اصلی ساکنان شهر و مراکز سکونتگاهی نزدیک  و تاثیر گذاری از نظر جلب زوار از اطراف و اکناف کشور و شکل­گیری مشاغل و مراکز کسبی که متاثر از نیازهای زائران است .   بر اساس پژوهش­های باستان­شناسی هسته­ی اولیه شهرری در مکانی در دو کیلومتری شمال مرقد فعلی قرار داشته و بنای اوّلیه و هسته اصلی این شهر کهن در اطراف چشمه علی واقع بوده است . ری " پیش از اسلام" آن قسمت از شهر ری است که در جنوب چشمه علی میان باروی عظیم و پهناوری که به زمان­های پیش از اسلام پی افکنده شده، واقع بوده است و آن را " ری برین" یا " ری علیا" می گفته اند و اندک اندک از سوی جنوب شرقی گسترش می یافته است . ری قرون اسلامی ، آن قسمت است که در جنوب شرقی بخش نخستین ، و جنوب کوه بی بی شهربانو بنیاد یافته بوده است و آن را " ری برین" یا " ری سفلی" می نامیدند. و برگرد آن خندقی وسیع حفر کرده بوده اند [2]. بنابراین مراکز تجاری اولیه  شهر نیز در مکان­هایی به دور از جایگاه فعلی در اطراف حرم شکل گرفته بودند .  گرچه از سال­های نخست ورود اسلام بخش قابل توجهی از جمعیت شهر را شیعیان تشکیل می­داده­اند اما به نظر می­رسد به لحاظ حاکمیت جو ضد شیعه ،تا زمان صفویه مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی نتوانسته باشد تاثیری جدی بر تحولات کالبدی و اقتصادی شهر داشته باشد . از زمان رسمیت یافتن تشیع در دوره صفویه است که روحی تازه در کالبد شهرری دمیده شده و بارگاه مقدس آن نیز در تحولات اقتصادی شهر نقش­آفرین گردیده است . عطف توجه جمعیت شهر به حرم و مراجعات آن­ها سبب حرکت مراکز ثقل جمعیتی و سکونتگاهی و مکان­گزینی مراکز تجاری در جوار حرم گردیده است .  وجود کاروانسرای شاه­عباسی با کاربری اقامتی­تجاری و بازار قدیمی منتهی به دروازه اصلی ورود به صحن و بارگاه که قدمت آن مربوط به دوران صفویه است خود گواه این امر می­باشد .بازار مشخصه مهم شهرهای اسلامی است که فضای اصلی تجارت و بازرگانی شهر را تشکیل می­داده و مکان اصلی تامین و عرضه نیازهای مردم شهر و ساکنان اطراف شهر بوده است . در اغلب شهرهای اسلامی بازار در فضایی میان دروازه اصلی و مسجد جامع شهر قرار می­گرفته که در مورد شهرری حرم، در جایگاه مسجد جامع قرار گرفته و یک سوی بازار به آن ختم شده است . استقرار بازار سنتی شهر در ضلع شمالی حرم موجب گردیده که مراکز تجاری جدید نیز به صورت مغازه­های خیابانی تقریبا همه در این سو مکان­یابی نمایند و حتی احداث بازار بزرگ در ضلع غربی نیز نتوانسته چیزی از اهمیت تجاری این قسمت بکاهد . در هر حال شکل­گیری مراکز اصلی خرید ساکنان شهرری در این قسمت بی­ارتباط با کارکردهای حرم نبوده است . رفت و آمد و اقامت هزاران زائر از اطراف و اکناف برای زیارت مرقد حضرت عبدالعظیم که بسیاری نیز با اقامت و اطراق شبانه همراه بوده از گذشته­های دور ، رویش و تمرکز مشاغلی چند را سبب گردیده که پاره­ای به تاسی از تحولات زمان ، از بین رفته و بسیاری نیز متحول شده­اند ضمن آن که زمینه­های تازه­ای نیز برای مشاغل جدیدی به­وجود آمده که در گذشته سابقه نداشته­اند . مرقد حضرت عبدالعظیم هر روز پذیرای صدها زائری است که از جای جای ایران و حتی از کشورهای همجوار پاکستان ، افغانستان و عراق به این مکان سرازیر می­گردند . در هر صبح و شام انبوهی از زائران را می­توان به وضوح مشاهده نمود که در فضاهای اطراف حرم اتراق کرده و رفت و آمد می­نمایند .  نیازهای خاص اینان نیز در پراکندگی مشاغل شهری در اطراف حرم موثر بوده است . مطالعه میدانی پراکندگی مشاغل در شعاع 300 متری از حرم گویای تمایز و وجوه مشخصه بارزی از مشاغل در اطراف حرم می­باشد که در ادامه به آن می­پردازیم .   یکی از مشاغلی که شاید بتوان آن را وجه مشخصه­ی اصلی شهرهای اسلامی دانست گرمابه داری است  . دستورات اسلام جدا از اهمیت به پاکی و پاکیزگی که وجود فضایی به عنوان گرمابه را لازم می­نمود ، عمل غسل را در خصوص زیارت و روزهای خاصی مستحب و در پاره­ای موارد واجب دانسته است . از این رو یکی از عناصر کالبدی که در هر محله از شهرهای اسلامی به چشم می­خورده همان گرمابه­های عمومی بوده است . معمولا در شهرهای اسلامی گذشته هر محله دارای گرمابه خاص خود بود . در اطراف اماکن متبرکه به دلیل نیاز زائران، فراوانی گرمابه­ها بیش­تر می­نمود چرا که فلسفه­ی زیارت ، کسب اجر معنوی و توسل جهت رفع حوایج مادی و گشودن گره از مشکلات است . بنابراین ورود به این اماکن زیارتی در مواردی مستلزم انجام غسل بوده و یا حداقل این که زائر برای رعایت استحباب موضوع ، نیاز به انجام غسل داشته است . در گذشته مسافرخانه­ها و مکان­های اقامتی و نیز منازل فاقد گرمابه بود . وارد شدن تدریجی حمام در طرح و نقشه خانه­ها و مراکز اقامتی موجب زایل شدن گرمابه­ها و ناپدیدشدن تدریجی آن­ها از فضای شهری در محلات شهرری گردیده است . اما به دلیل اقامت شبانه عده­ی زیادی از زائران در پارک­ها و فضاهای اطراف حرم یا ورود گذرا و غیر اقامتی زائران ، این نیاز همچنان برقرار است و هنوز هم  چهار باب از 12 باب گرمابه گذشته در اطراف حرم فعال هستند . به گفته یکی از گرمابه­داران  بیش از 90 درصد مراجعه­کنندگان به گرمابه­ها  را زائران تشکیل می­دهند .    حمام های عمومی دارای جایگاه و نقش ویژه ای در آداب و رسوم ، آئین ها و مناسک، ادبیات شفاهی و سایر ابعاد فرهنگی جامعه ایران بوده اند. گرمابه ها مکان هایی بودند که همه افراد جامعه از هر قشر و طبقه اجتماعی در آن­ها حضور داشتند و روابط اجتماعی گسترده ای در آن­ها شکل می گرفت از طرفی گرمابه داری به ایجاد مشاغل متعدد دیگری چون دلاکی، جامه­داری، سردابه­داری و تون­تابی منجر شده بود. گرچه این­گونه شغل­ها اکنون رخت بر بسته­ند اما وجود هر حمام عمومی بیانگر اشتغال چند نفر در مدیریت و نگه­داری می­باشد . مراکز زیارتی معمولا نقش مهمی در سازمان بخشی و توزیع فروشگاه­ها و مراکز عرضه کالا دارند به طوری که نزدیک­ترین آن­ها مکان­هایی هستند که کالاهای مذهبی عرضه می­نمایند . این مهم در پراکندگی فروشگاه­های بازار قدیمی منتهی به حرم و راسته­های آن به­خوبی نمایان است . فروش مهر و تسبیح ، سجاده و جانماز ، عطر ، کتاب، نوار و تصاویر مذهبی ، چادر و مقنعه در نزدیک­ترین مکان­ها به حرم موید این موضوع است .  خرید سوغات مذهبی مشتمل بر سوهان و تنقلات ، عطر ، مهر و تسبیح و جانماز  بخش بزرگی از اشتغالات را تشکیل می­دهد که در ارتباط نزدیک با کارکرد زیارتی حرم قرار دارد . در بازار قدیم[3] 24  باب مغازه که 8/7 درصد از کل مراکز کسب را تشکیل می­دهد به این فعالیت اختصاص دارد. همچنین در بازار بزرگ[4] 27 مغازه معادل 6/7 درصد از مجموع مراکز کسب و در خیابان حرم تنها 3 باب و کم­تر از یک درصد مراکز کسب به عرضه سوغات مذهبی می­پردازند . بدلیجات و زیورآلات ( از جمله : انگشتر ،زیورآلات بدل ، نقره ) نیز از جمله کالاهایی هستند که مکان­یابی آن­ها در جوار این مرکز زیارتی و در ارتباط با ورود زائران از اطراف و اکناف یا از خود شهرری قرار دارد . بخش قابل توجهی از خریداران این کالاها را زواری تشکیل می­دهند که از شهرها و روستاهای دور برای زیارت به این مکان آمده و به عنوان سوغات برای بستگان به خرید آن­ها مبادرت می­نمایند . طبیعی است که در محدوده­ی بازار قدیم  این مراکز زیادتر باشد . در این قسمت  تعداد مراکز کسب به­مانند محل­های عرضه سوغات مذهبی 24 باب و 8/7 درصد کل فعالیت­هاست .جالب است که در محدوده­ی بازار بزرگ هم 8/6 درصدو 24 باب مغازه به این فعالیت می­پردازند که وضعیت نزدیکی را با بازار قدیم نشان می­دهد . اما در خیابان حرم تنها 2 باب و 63/0 درصد به فعالیت ذکر شده اختصاص دارد . عرضه­ی پوشاک به ویژه پوشاک ارزان­قیمت که بالاترین نسبت از مراکز کسب را به خود اختصاص داده از دو جنبه قابل تفسیر است : بخشی از مغازه­ها محل عرضه چادر دوخته شده ،روسری ، مقنعه و پوشاک ارزان قیمتی هستند که اغلب، مسافران زائر مشتریان آن­ها را تشکیل می­دهند . همچنین این اقلام به گونه­ای کالاهایی در ارتباط با مذهب هستند که در کم­تر جای دیگری عرضه می­شوند  و نقش مذهبی این محل موجب جاگیری آن­ها شده است . گروه دوم مراکز خریدی هستند که علاوه بر مسافران ، خریدارانی از شهروندان ری و سکونتگاه­های پیرامون را به خود جلب می­کنند . ماهیت طبقاتی مراجعه­کنندگان که بیش­تر از طبقات کم­درآمد و متوسط هستند ایجاب می­کند که در قیاس کلی با وضعیت  عمومی بازار ، اقلام عرضه شده قیمتی پایین­تر داشته باشند  . بنابراین فراوانی و مکان­گزینی صنف پوشاک نیز بی­ارتباط با عامل وجودی حرم نیست . در سرتاسر بازار قدیم68 باب مغازه ( 22 درصد از مجموع مراکز کسب ) را این صنف به خود اختصاص داده است . در بازار بزرگ 175  باب (3/49 درصد  ) و در دو سوی خیابان حرم  و پاساژهای مربوط 83  باب (26 درصد ) از مراکز کسب به کار عرضه پوشاک می­پردازند . نکته قابل توجه فراوانی دست­فروشانی است که در گوشه و کنار به عرضه اقلام ویژه­ای از این دست چون : جوراب ، کلاه ، روسری و شال ، لباس زیر ، دمپایی و از این قبیل می­پردازند . فروش و عرضه اسباب­بازی­های ارزان­قیمت نیز هم با ورود مسافران زائر و هم مراجعه اقشار کم درآمد و متوسط شهروندان ری ارتباط دارد . یکی از کالاهایی که مسافران زائر جهت سوغات انتخاب می­کنند اسباب­بازی است . نسبت این مراکز کسب گرچه بالا نیست اما جلب توجه می­کند . در بازار سنتی7 باب ( 3/2درصد از مراکز کسب )، در بازار بزرگ14 باب (4 درصد ) ، و در خیابان حرم5 باب ( 6/1درصد ) از مجموع مراکز کسب به این فعالیت اشتغال دارند . یکی از ویژگی­های بخش مرکز تجارت شهرها [5] فراوانی غذاخوری­ها و اغذیه آماده فروشی­هاست[6] . وفور این صنف نیز در این قسمت که یکی از دو بخش مرکز تجارت شهرری[7]  و بلکه اصلی­ترین آن را تشکیل می­دهد قابل توجه است . درصد بالایی از مشتریان این مراکز را مسافران زائر تشکیل می­دهند . در محدوده­ی بازار قدیم9  سالن غذاخوری بزرگ و 14 محل عرضه اغذیه آماده ( ساندویچ فروشی و کبابی ) و همچنین 7 مرکز عرضه آبمیوه ، بستنی و نوشیدنی­های خنک وجود دارد که نزدیک به 10 درصد از مراکز کسب آن را تشکیل می­دهند . آمار مراکز یاد شده در بازار بزرگ به ترتیب 2 باب ، 15 باب و 5 باب ( در مجموع  2/6 درصد ) و در خیابان حرم 2باب ،8 باب و 2 باب (4/3 درصد ) می­باشد . بی­تردید مراجعات و رفت­وآمدهای زیاد مردم اعم از مسافران، شهروندان ری ، شهروندان تهران ومردم  مراکزسکونتگاهی اطراف که همه در ارتباط با موجودیت حرم و کارکردهای وابسته به آن است در این مکان­یابی دخیل بوده­اند . فراوانی صنف طلا و جواهرفروشان نیز درخور توجه است که البته به نظر نمی­رسد ارتباط مستقیمی با کارکرد مذهبی حرم داشته باشد چنان­چه مشتریان آن­ها را نیز اغلب مردمانی از خود شهر تشکیل می­دهند .  اما از این نظر  می­توان آن­ها را در ارتباط با حرم تحلیل نمودکه وجود حرم به عنوان مکانی که مورد توجه شهروندان بوده و در کانون توجهات قرار داشته موجب شکل گیری مرکز تجارت عمومی شهر در اطراف خود شده که این گونه اصناف را نیز در راستای رفع نیاز شهروندان در خود پذیرفته است . اغلب فروشندگان صنف طلا و جواهرفروش در پاساژهای خیابان حرم مکان یابی نموده­اند . حدود 27 درصد مراکز کسب خیابان اخیر ( 86 باب مغازه ) به طلافروشی اختصاص دارد . تعداد این مراکز در بازار قدیم 7 مرکز ( 3/2 درصد ) و در بازار بزرگ 2 باب می­باشد . مغازه­های عطاری نیز در قیاس با مناطق دیگر شهر به نسبت زیادترند . شاید یک علت موضوع سنتی بودن و قدمت این کاروکسب است که در این بخش کهن تجارتی همچنان پابرجا مانده اند . محموعه مغازه­های این صنف در محدوده مورد مطالعه 16 باب بوده که 11   باب در بازار قدیم ،3 باب در بازار بزرگ   ،2 باب در خیابان حرم  مکان­گزینی نموده­اند . از صنوفی که انتظار می­رود در جوار حرم  بیش­تر حضور داشته باشد می­توان مراکز عرضه کتب وکالاهای فرهنگی و مخصوصا مذهبی، مهمان­خانه­ها ، هتل­ها و مسافرخانه­ها و فروشندگان عطریات را نام برد که به نظر می­رسد از جهات یاد شده محدوده­ی اطراف حرم وضعیتی استثنایی داشته باشد .  کتابفروشان در بازارهای گذشته اغلب بخشی را به عنوان بازار رواقان به خود اختصاص می­دادند که اغلب آن­ها در نزدیک­ترین جاهای بازار به مسجد جامع یا مکان مقدس  دیگر مستقر می­شدند . ارتباط تنگاتنگ بازار شهرهای اسلامی با مدارس دینی و حوزه­های علمیه تمرکز این بخش را سبب گردیده بود .  حضور این صنف در محدوده مورد مطالعه کم­رنگ است . شاید دلیل اصلی آن نبود مدارس دینی و سابقه کم حوزه علمیه مجاور حرم باشد . با این حال7 باب مغازه کتابفروشی و12 باب محل عرضه نوارها و لوح­های مذهبی و عمومی  که همه ( به استثناء یک مورد ) در بازار سنتی و بازار بزرگ قرار دارند قابل ذکر است . در تمام محدوده مورد مطالعه به جز سه مهمان­پذیر  دیده نمی­شود که یکی نیز غیرفعال  بوده و همه در محدوده بازار قدیم قرار دارند  . این که چرا با وجود انبوه زائران چنین فضاهایی شکل نگرفته درخور بررسی است .  هم­اکنون آن­چه مشهود است این است که مسافران و زائران در خیابان­ها و پارک­های اطراف چادر می­زنند و یا در مراکزی دور از حرم اقامت می­گزینند . احساس نیاز به این کاربری­ها سبب گردیده تا شهرداری درصدد حمایت­های ویژه از احداث­کنندگان این بناها برآید . پراکندگی و مکان­گزینی سایر مراکز کسب بیش­تر در ارتباط با نیازهای عمومی شهروندان شهرری و مناطق سکونتگاهی نزدیک است که گرچه ارتباط مستقیمی میان آن­ها و کارکرد مذهبی – زیارتی حرم دیده نمی­شود اما همان­گونه که پیش از این بیان شد حرم به عنوان کانونی مورد توجه مردم و مراجعات آن­ها بوده و این امر بخش مرکز تجارت اصلی شهر را در جوار آن شکل داده و تمرکزی از صنوف مختلف تجاری را ایجاد کرده است . در برخی از راسته­های تازه بوجودآمده در بازار قدیم صنوفی شکل گرفت­اند که برخاسته از نیازهای جدید جامعه هستند از آن جمله عرضه گوشی همراه و لوازم صوتی تصویری که در راسته­ها و پاساژهای ملحق شده به بازار قدیم بوجود آمده­اند .  در جدول (1) توزیع کلی مراکز تجاری صنف­های مختلف آمده است . جدول (1) پراکندگی مراکز تجاری صنوف مختلف در اطراف حرم حضرت عبدالعظیم حسنی   صنف تجاری منطقه مجموع سه منطقه بازار قدیم بازار بزرگ خیابان حرم تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد پوشاک و پارچه 68 2/22 175 3/49 83 26 326 3/33 سوغات مذهبی 24 8/7 27 6/7 3 94/0 54 5/5 اغدیه ، مشروبات و رستوران 31 3/10 22 2/6 12 4/3 65 6/6 کتابفروشی و کالای فرهنگی 2 7/0 5 4/1 1 3/0 8 8/0 بدلیجات و زیورآلات 24 8/7 24 7/6 2 63/0 50 1/5 اسباب­بازی 7 2/2 14 94/3 5 6/1 26 6/2 مهمان­پذیر 3 9/0 0 0 0 0 3 3/0 عطاری 11 6/3 3 85/0 2 63/0 16 6/1 کفش ، کلاه ، کیف 41 13 17 8/4 21 6/6 79 1/8 وسایل ورزشی 3 1 1 3/0 1 3/0 5 5/0 گوشی همراه 13 2/4 6 7/1 0 0 19 9/1 صوتی تصویری 13 2/4 0 0 0 0 13 3/1 لوازم آرایشی 6 9/1 20 6/5 43 5/13 69 7 طلا فروشی 2 56/0 2 56/0 86 27 90 1/9 سایر[8] 58 19 39 11 60 8/18 157 16 مجموع 306 100 355 100 319 100 980 100 ماخذ : مطالعات میدانی نگارندگان تولیت مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی و درآمد ناشی از موقوفات و نذورات، خود موجب زایش مشاغلی چند گردیده است . امور نظافت ، نگهبانی ، کفشداری ، میزبانی و راهنمایی زائران و نگه­داری از اماکن متبرکه از یک­سو ، عمران و آبادانی و عملیات توسعه از سوی دیگر به طور مستقیم یا غیرمستقیم مشاغلی به صورت تمام وقت ، پاره وقت ، خدمت افتخاری و... بوجود آورده است . نیز قسمت­هایی به طور مستقیم یا غیرمستقیم در ارتباط با آستانه  مقدس در امور فرهنگی و ترویج معارف اسلامی یا کارهای خیر و عام­المنفعه فعالیت می­کنند که علاوه بر نقش موثر در گره گشایی از مشکلات نیازمندان و طبقات کم­درآمد و ترویج اصول و معارف مذهبی ، اشتغال­زا نیز می­باشند . از آن جمله می­توان به دارالشفای کوثر ، مدارس وابسته به آستانه ( از ابتدایی تا دبیرستان ) ، دانشکده علوم و حدیث با حدود 100 نفر کارمند و هیات علمی ، حوزه علمیه با حدود 500 طلبه ، موزه ، کتابخانه ،مرکز نجوم و آسمان­نما  اشاره کرد .[9] مشاغل بخش غیررسمی براساس تحقیقات انجام شده گرچه شاغلان بخش غیررسمی در هر کوی و برزن و هر محله و خیابانی از شهر دیده می­شوند اما در مرکزی از شهرها پراکندگی این بخش زیادتراست . اطراف زیارتگاه­ها ، گورستان­ها ، پایانه­های مسافربری ، بیمارستان­ها ، ادارات خاص ، دادگاه­ها و دادسراها ، میدان­های اصلی بخش مرکز تجارت شهرها و پارک­ها  از آن جمله­اند .[10] بدیهی است که نوع مشاغل در هر کدام از مکان­های گفته­شده تا حدودی متفاوت باشد .  عرضه کالاهایی چون : انگشتر و بدلیجات ، تسبیح و جانماز ،  نوحه خوانی و دعانویسی شاید فقط خاص مکان­های زیارتی باشد . متکدیان نیز معمولا در این­گونه مکان­ها زیادترند زیرا کمک به فقرا اغلب جنبه مذهبی دارد و موافق کارکرد مذهبی اماکن زیارتی است . در محدوده­ی مورد مطالعه نیز بخش غیررسمی بسیار فعال می­نماید و انواع گوناگونی از آن­ها از تکدی­گری تا دعانویسی ، نوحه خوانی ، واکسی ، سواری کرایه تا فروش پوشاک جزء ( کلاه ، شال ، روسری ، جوراب ، لباس زیر ، دمپایی ، حوله و کیسه و لیف حمام ) ، فروش ساعت ، انگشتر و بدلیجات ، فروش اسباب­بازی ،سیگار فروشی ،کتاب و سی­دی فروشی ، کوپن فروشی  و حتی میوه و سبزی­فروشی و آدامس و تنقلات ، و شکر و روغن دیده می­شوند .  پراکندگی این مشاغل اصولا نظم و حسابی ندارد و در هر گوشه هر کدام ممکن است دیده شوند اما می­توان گفت که سواری­های غیررسمی کرایه در ابتدای بازار سنتی و بازار بزرگ ، و کوپن فروشان و سیگارفروشان در دایره میدان شهرری به کسب و کار می­پردازند . جدول(2) زیر فراوانی اشتغالات غیررسمی در محدوده مورد مطالعه را نشان می­دهد[11] جدول (2) پراکندگی و فراوانی مشاغل غیررسمی در اطراف حرم حضرت عبدالعظیم حسنی نوع اشتغال غیر رسمی محدوده مکانی فعالیت مجموع بازار قدیم بازار بزرگ خیابان حرم عرضه کفش و پوشاک جزء 13 10 4 27 عطر،انگشتر و بدلیجات 5 3   8 اسباب­بازی 4 2   6 دعانویسی و فال­گیری 4 4   8 واکس و تعمیرات کفش 1 2   3 تنقلات ،آدامس ، چای 2 1 2 5 سواری کرایه 3 3   6 تکدی­گری 4 3 1 8 لوازم آشپزخانه 3 2   5 گل 2     2 میوه و سبزی     2 2 سایر[12] 2 2 6 10 مجموع 43 32 14 89 ماخذ: مطالعات میدانی نگارندگان خلاصه و نتیجه             از زمان صفویه با رسمی­شدن مذهب شیعه ، اماکن زیارتگاهی و امامزاده­ها در وضعیت کالبدی شهرها و تحولات اجتماعی اقتصادی آن­ها نقش­آفرین گردیدند . گرچه  مدفن حضرت عبدالعظیم حسنی و امامزادگان مدفون در حرم ، از اواسط قرن سوم در کانون توجه شیعیان قرار داشته اما حاکمیت ضد شیعه و رویدادهای تاریخی و طبیعی دیگر مانع از تاثیرگذاری اقتصادی قابل توجه آستانه یاد شده تا قرن هفتم گردید .   باقدرت یابی تشیع مراکز ثقل جمعیتی و تجاری شهر به سمت حرم متوجه شده تا این که بازار شهر متصل به حرم شکل گرفت و عملا  تمام تجارت شهر را در خود جای داد . کارکرد مذهبی زیارتی ، حرم را محل مراجعات مردم ری و جمعیت­های نزدیک  قرار داده و نیز زائرانی از اطراف و اکناف به خود جلب نمود . از روزگاران گذشته مکان­گزینی مشاغل و حرف متاثر از نیازهای مذهبی – مسافرتی زوار یا ساکنان خود شهر بوده و ترکیب خاصی از مشاغل و حرف را استقرار بخشیده که بسیاری ماهیت مذهبی داشته یا مستقیما برخاسته از نیازهای سفر و زیارت و آداب مربوط در تهیه سوغات هستند .     منابع و پی­نوشت: [1] - شکویی ، حسین : دیدگاه­های نو در جغرافیای شهری ، انتشارات سمت ، 1373 ، ص464 [2] -کریمیان، حسین: ری باستان، جلد اول، نشر انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ [3] - در این مقاله راسته­های فرعی بازار قدیم و  مراکز کسب دو سوی کوچه واقع در امتداد ضلع غربی آن جزء بازار قدیم محسوب گردیده است . [4] - مراکز کسب کوچه  امتداد شمال بازار بزرگ نیز جزء بازار بزرگ محسوب شده­اند . [5] -Central Business District (CBD)     بخش مرکز تجارت شهرها [6] - شکویی ، حسین : جغرافیای شهری ( جلد اول ) ، انتشارات دانشگاه آذرابادگان ،1352 [7] -می­توان میدان اصلی دولت­آباد را مرکز دیگر تجارت شهر دانست . [8] - شامل : فروش وسایل آشپزخانه ، وسایل برقی، بقالی و سوپرمارکت ، چینی و بلور ، خرازی ، خشکبار ، ساعت , مرغ و گوشت فروشی ، گل تزیینات ،الکتریکی ، مجسمه ، میوه و سبزی فروشی ، نان قندی و شیرینی، آرایشگاه ، آیینه و لوستر ، [9] - متاسفانه با وجود پی­گیری زیاد , دریافت آماری در خصوص موارد فوق میسر نشد. [10] - صرامی ، حسین : ناکاری ، نه­کاری و..... ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی [11] - مطالعه میدانی مربوط در 14 آبان 1389 صورت گرفته است . [12] -فروش کارت­های مختلف، چتر ،کوپن ، سواری کرایه، ساعت فروشی، وزن کشی، تست فشارخون

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد