دماوند

باسمه تعالی

پیکر شناسی قله دماوند

گردآوری: دکتر حبیب اله فصیحی

          مهم ترین عارضه توپوگرافی و از عوارض مهم شکل زمین ساختی موضعی البرز مرکزی ،مخروط آتشفشانی دماوند است . مخروط دماوند در مرکز رشته کوه های البرز بارزترین فعالیت آتشفشانی کواترنر     را نمایان ساخته است .

مخروط دماوند بر روی یک پایه رسوبی ایجاد شده است . این پایه رسوبی از سنگ های پالئوزوئیک و مزوزوئیک (عمدتا“ آهک ژوراسیک ) تشکیل شده و حدود 4000 متر ارتفاع دارد . گدازه ها و مواد دیگر آتشفشانی بطور دگرشیب روی یک پایه رسوبی قرار گرفته  ومخروط آن با ارتفاع نسبی بیش از 1600 متر خود را به نمایش گذاشته است.

          زمین شناسان خاستگاه آتشفشان دماوند را همان ذوب پوسته اقیانوسی صفحه عربی به زیر پوسته قاره ای ایران می دانند . بنابراین مطابق این نظر دماوند حاصل فرورانش پوسته عربی به زیر ایران مرکزی است .

دماوند ازنوع آتشفشان هایی است که مخروط آن از گدازه و مواد پرتابی تشکیل شده است .این نوع آتشفشان ها را مختلط نیز می گویند .مخروط دماوند از تیپ استراتو- ولکانو است که هم از تفرا[1]و هم از گدازه [2]تشکیل شده و بنابر این حالت انفجاری نیز داشته است .  جریان گدازه در دماوند زیاد بوده اما مواد پیروکلاستیک[3] نسبتا“کم و شامل پونس [4] ، توف[5]و رسوب لاهار[6] بوده است . فراوان ترین گدازه دماوند تراکیت و پس از آن آندزیت و بازالت می باشد . گدازه های دماوند وسعتی در حدود 400 کیلومتر مربع را می پوشانند جدید ترین گدازه ها بازیک ( قلیایی ) بوده و در دامنه غربی مخروط قرار گرفته اند .

قله دماوند نسبتا“ پهن است و در روی آن فرورفتگی دهانه آتشفشان ( کراتر ) بخوبی قابل مشاهده است . قطر دهانه در حدود 400 متر و پوشیده از یخ می باشد . توده یخی به علت محبوس بودن در حفره کراتر ، حرکتی ندارد . سطح توده یخ از یخ کله قندی ( پنی تانت ) به ارتفاع 80-70 سانتیمتر تشکیل شده است . در ضلع شمالی مخروط دماوند اثری از یک کالدرای[7] قدیمی دیده می شود . قطر کالدرا به 9 کیلومتر می رسد . رودخانه تونال از میان این کالدرا می گذرد . در همین ضلع یک یخچال دامنه ای به طول حدود 2 کیلومتر نزدیک به قله وجود دارد  . در سطح یخ شکاف هایی دیده می شود که نشان دهنده حرکت آن است . این توده یخی در امتداد خود روی یک دیواره سنگی به حالت آویخته درآمده و در نزد کوهنوردان به نام آبشار یخی شهرت دارد . در ضلع جنوبی و ارتفاع 100 متری از قله نیز گاز ها و فومرول ها[8] نمایان هستند .محل کنونی خروج گاز در حقیقت متعلق به یک دهانه قدیمی است که توسط مخروط جدید مستور شده است .در اثر خروج گازهای گوگردی رسوب گوگردی سطح نسبتا“ وسیعی را می پوشاند . این نهشته ها را کوهنوردان تپه گوگردی می گویند .

به عقیده زمین شناسان مخروط دماوند در کواترنر ساخته شده است . تعیین سن مطلق از رسوب های دریاچه های اطراف دماوند با روش کربن 14 ، حداقل آن را 38500 سال نشان می دهد. سن اولین گدازه را مربوط به اوایل  وورم[9]  می دانند . گروهی نیز با توجه عدم وجود یخچال  پلئیستوسن در روی دماوند یا احتمالا“ از بین رفتن آن ها فعالیت اصلی دماوند را به هولوسن نسبت داده اند .

از مناظر مهم اطراف دماوند که به فعالیت های ماگمایی آن وابسته اند می توان به ساخت های گدازه ای منشوری شکل ، دهانه های بازالتی و چشمه های معدنی آب گرمی اشاره نمود  که از رسوب گذاری املاح آن ضخامت زیادی از سنگ های تراورتن [10]برجای گذاشته شده اند . در قسمتی از مسیر رود هراز و شعبات آن مثل دره لاسم و دره لار نیز تعدادی پادگانه آبرفتی[11] دریاچه ای و رودخانه ای دیده می شود که هرچند در اثر فرسایش رودخانه هراز در میان نهشته های دریاچه ای پدید آمده اند ولی علت وجودی آن ها را باید در ارتباط با فعالیت دماوند دانست . در حقیقت گدازه های دماوند عامل ایجاد دریاچه در محل بوده است .

گدازه هایی که از قله دماوند به دره هراز سرازیر می شده اند ، سدی از گدازه های بزرگ در مسیر رود هراز در محلی نزدیک به اولین تونل جاده هراز بوجود آورده بودند . در پشت این سد دریاچه ای تشکیل شد که آب آن مساحت زیادی از دره هراز و لاسم را در بر می گرفت . ظاهرا“ این دریاجه بتدریج با نهشته های رسوبی پر گردید . بعدها با شکسته شدن سد گدازه ای و برقراری مجدد جریان رود هراز به حالت طبیعی و اولیه خود ، حجم زیادی از نهشته های دریاچه ای شسته شده و تخلیه گردیدند ولی بقایای آن ها بصورت پادگانه هایی برسینه دره هراز و دره لاسم باقی ماندند . ضخامت پادگانه های دره لاسم بین 150 تا 200 متر و عناصر تشکیل دهنده آن ها را تناوبی از رسوبات دریاچه ای ( رس ، آهک مارنی و مارن )و رودخانه ای ( ماسه ، شن و قلوه سنگ ) ذکر کرده اند . از طریق سن یابی این نهشته ها ، زمان تشکیل دریاچه سد گدازه ای حدود 38 هزار سال برآورد گردیده است .

ظاهرا“ بطور همزمان جریان گدازه در سوی دیگر قله دماوند سد دیگری بر روی رود لار بوجود آورده بود که گفته می شود دریاچه ای که درپشت سد گدازه ای لار ایجاد شده بود بمراتب بزرگ تر از دریاچه دره هراز و لاسم بوده و 30 کیلومتر طول داشته است . این سد هم شکسته شد و بقایای نهشته های دریاچه ای آن بصورت چند پادگانه در دامنه های دره لار باقی مانده است .

---

 منابع :

ـ خسرو تهرانی ، خسرو : زمین شناسی ایران ؛ انتشارات سازمان زمین شناسی کشور ؛ 1375

ـ دریو ، ماکس : مبانی ژئومورفولوژی ؛ ترجمه مقصود خیام  ؛انتشارات نیما ؛ چاپ اول 1366

ـ وزارت آموزش و پرورش : کتاب های درسی زمین شناسی  سال سوم تجربی و علوم زمین پیش دانشگاهی ؛ 1383

پی نوشت ها :

[1] -آن دسته از مواد آتشفشانی که بصورت ذرات ریز و درشت جامد یا نسبتا“ جامد و بر اثر فعالیت های انفجاری از دهانه به هوا پرتاب می شوند تفرا(Tephra ) نام دارند .

[2] - به ماده مذابی که از دهانه خارج شده وبه سطح زمین می رسد گدازه گفته می شود .

[3] - در صورتی که مواد آتشفشانی بصورت جامد و سخت بیرون آمده باشند آن ها را پیروکلاستیک گویند .

[4] - پونس یا پوکه معدنی سنگی است آذرین با بافت حفره دار و اسفنجی شبیه سنگ پا که به علت داشتن حفره های زیاد وزن مخصوصی کم تر از آب داشته و بر روی آب شناور می ماند .

[5] - توف از سخت شدن خاکستر ها و مواد ریز دانه جامد آتسشفشانی حاصل می گردد. بخش بزرگی از ارتفاعات شمال تهران را توف های سبز البرز تشکیل داده اند

[6] - اگر بر روی دامنه یک آتشفشان باران زیادی بباردو یا آب های دریاچه ای بر اثر زمین لرزه ناگهانی تخلیه شده و جاری گردد ، خاکسترهای نرم از آب آغشته شده و به شکل جریانی نه از گدازه بلکه از گل و لای درمی آیدکه بر اثر نیروی ثقل به پایین سرازیر می شود و اشکال  ساده ای بوجود می آورد که لاهار یک نمونه از آن است . لاهار Lahar   لغتی از زبان جاوه است . شهر هرکولانوم  Herculanum   بوسیله جریانی از لاهار ویران شد در حالی که بمبئی یک بار بر اثر ریزش و متراکم شدن خاکسترهای آتشفشانی از بین رفته است .

[7] - دهانه های آتشفشانی یا فرونشستی را کالدرا Calderia   گویند .در توضیح دهانه های فرونشستی باید گفت که  در زیر دستگاه آتشفشان ها مخزنی از مواد مذاب وجود دارد که بتدریج بیرون ریخته می شود به این جهت آتشفشان فقط به وسیله پایه هایی در سطح زمین مستقر می گردد و در نتیجه قسمتی از آن می تواند فرو نشستگی پیدا کند . در نتیجه این نشست ها، گودی های دواری که عموما“ بزرگ تر از دهانه انفجاری هستند بوجود می آید که کالدرا نامیده می شود .

[8] - خروج گاز پس از فعالیت یک آتشفشان ممکن است سال ها یا حتی قرن ها همچنان ادامه یابد . این مرحله از آتشفشان را مرحله فومرولی گویند . مواد فومرول دماوند شامل بخارآب ، گاز و گوگرد می باشند .

[9] - دانشمندان معتقدند که در آلپ ها چهار دوره یخچالی وجود داشته است .نام این چهار دوره از نام رودخانه های آلمان گرفته شده و بترتیب قدمت عبارتند از :  گونز   (Gunz )، میندل  ( Mindel ) ، ریس ( Riss ) و  وورم( Wurm ) .معلوم شده است که یخچال های وورم در حدود 60 هزار سال بر سطح زمین باقی بوده اند و می توان گفت که این دوره یخچالی تا 10 هزار سال قبل وجود داشت .

[10] -سنگ آهک پرحفره و شیری رنگی که از رسوب کربات کلسیم در دهانه چشمه های آهکی تشکیل شده و به عنوان سنگ نما ، کفپوش و پله کاربرد زیادی دارد .

[11] - پادگانه های آبرفتی یا تراس های آبرفتی  سطوح پلکانی شکل دو طرف دره ها هستند که بر اثر اعمال متوالی حفر و ته نشین سازی آب های جاری بوجود آمده اند . اگر در یک دره آبرفتی بر اثر پایین رفتن سطح اساس ( سطح اساس سطحی است که که از آن پایین تر آب  جاری قادر به عمل حفر نباشد . سطح اساس رودهای ناحیه مورد بحث سطح آب دریای خزر بوده است .) یا بالا آمدن سطح ناحیه مجبور شود  در آبرفت ها فرو رود ، بقایای آبرفت های بالایی یک تراس را تشکیل می دهد .