قاچاق دارو در ایران

قاچاق دارو در ایران

دکتر حبیب اله فصیحی

منتشر شده در نشریه اقتصاد پنهان شماره 10 آذر و دی 88 صص 13-7

مقدمه

            قاچاق دارو پس از مواد مخدر و اسلحه ،وحشتناک ترین نوع قاچاق است ، چرا که زیان آن تنها شامل زیان اقتصادی نیست بلکه سلامتی و جان انسان ها را به خطر می اندازد . شاید بتوان گفت که اهمیت دارو و مصرف صحیح آن در هر جامعه ای از اهمیت تغذیه صحیح نیز بیش تر است. فقر و نارسایی غذایی یا رژیم تغذیه نادرست ،اثرات مزمن و منفی درازمدت بر سلامتی جامعه دارد اما دارو نیازی است که به فوریت لازم می شود ، به فوریت تاثیر می گذارد و به همین ترتیب عوارض ناشی از سوء مصرف آن نیز خیلی زود دامن گیر فرد و اجتماع می گردد . دارو کالایی است که شخص نیازمند در به دست آوردن فوری آن ،گاه همه­ی سرمایه مالی و اندوخته­ی خود را بی محابا بر طبق اخلاص می­گذارد و متاسفانه از قبل این اخلاص ، تنها شیادان و سوداگران بی­رحم و سنگ دل و مشتی انسان های پست و زالو صفت به نان و نوا می­رسند.

            از این روست که در تمامی کشورها و به خصوص در جمهوری اسلامی ایران، پیوسته حساسیت ویژه ای به تهیه و تامین  این کالای فوق العاده حیاتی وجود داشته و هم و غم جدی مسئولین همواره بر این بوده که حتی در شرایط دشوار اقتصادی کشور نیز نیازهای دارویی مردم به طور صحیح تامین گردد و به همین ترتیب است که مبارزه با قاچاق دارو ، نه فقط به خاطر زیان های مالی که برای اجتماع دارد ، بلکه بیش تر به خاطر حفظ سلامت مردم ، در سرلوحه­ی مبارزات با قاچاق کالا قرار دارد .

            نوشتار اخیر نگاهی کوتاهی به اهمیت و دلایل قاچاق دارو افکنده و اقدامات بازدارنده و مبارزاتی  صورت گرفته در خصوص این پدیده را به اجمال بررسی می­­نماید .

نگاهی به تولید و مصرف دارو در کشور

            تا قرن 19 میلادی تنها از گیاهان دارویی برای درمان بیماری ها استفاده می شد. در میان ملل جهان، مصریان قدیم را باید نخستین ملتی دانست که از گیاهان دارویی به نحو گسترده ای استفاده می کردند. درعصر هومر کشور مصر به عنوان منطقه ای غنی از گیاهان دارویی و سمی شهرت یافت. پاپیروس مشهور ابرز که گمان می رود 3500 سال قبل نوشته شده است، حاوی مجموعه ای از نسخه­ها و دستورالعمل های دربردارنده بسیاری از داروهای دارای منشاء گیاهی است که از آن جمله اند: روغن، سرکه، تربانتین، انجیر، روغن کرچک، سیر، کـُندر، افسنطین، صبر زرد، تریاک، زیره سبز، نعناع، انیسون، رازیانه، زعفران، سدر، تخم کتان، صمغ عربی و اقسام بالزام ها. برخی داروهای دارای منشاء معدنی که توسط مصریان مورد استفاده قرار می گرفته اند شامل: آهن، سرب، منگنز، شنگرف، سولفات مس، سفیداب، کربنات سدیم و نمک طعام می باشند.[1]

            ایرانیان نیز از دیر باز و شاید هم پیش از دیگران از دانش پیش رفته ای در شناخت دارو و گیاهان دارویی برخوردار بوده اند . چنان که در اوستا به معرفی گیاهان دارویی پرداخته شده است . به نظر می رسد در قلمرو گسترده­ی هخامنشیان، تشکیلات پزشکی منظمی وجود داشته است و ظاهراً مفهوم " اخلاط رابعه" که مبنای طب بقراطی می باشد از ایران باستان به یونان راه یافته است. انتقال گفته شده به دنبال حمله­ی اسکندر به ایران وطی دوران سلوکی صورت پذیرفته است . طب ایرانی در دوره اشکانی آمیخته ای از طب یونانی در دوره اشکانی آمیخته ای از طب یونانی و طب زرتشتی بود. این روند تا زمان ساسانیان نیز ادامه یافت و آموزه های پزشکی ملغمه ای از مکاتب طب یونان، هند و نیزتعالیم زرتشتی بود.[2]

در این دوران دانشگاه و بیمارستان " گندی شاپور" در شمال غربی خوزستان تاسیس گردید و در دوران انوشیروان به حداکثر اعتلا رسید. در این دانشگاه استادان یونانی، سریانی، هندی و ایرانی به تدریس اشتغال داشتهو کتاب های گوناگونی را به زبان پهلوی در می آوردند . پزشکان نامور قرون نخستین اسامی از قبیل حنین بن الحق، سهل بن شاپور، عیسی بن مهاربخت، عیسی بن شهلافا، یوحنابن سرافیون، داویدبن سرافیون و نیز اعضای خاندان های بختیشوع و ماسرجویه اغلب از دست پروردگان همین دانشگاه بودند

            در قرن های 8 و 10 میلادی نیز دانشمندانی چون ابن سینا و زکریای رازی از این بابت معروفند . ابن بیطار در آثار خود از 1400 گیاه دارویی نام برده است .کوشش های آن زمان تا به امروز نیز ادامه یافته و اکنون نیز با سرعت به پیش می­رود. اما چنان که گفته شد ، استفاده از داروهای شیمیایی دیر زمانی نیست که در جهان و در ایران پا گرفته است . با این حال داروهای شیمیایی هر روز متنوع تر شده اند و مصرف آن­ها پیوسته رو به فزونی بوده به طوری که اکنون دیگر گیاهان دارویی نسبت به داروهای صنعتی و شیمیایی از جایگاه آن چنان مهمی برخوردار نیستند .[3]

            صنعت دارویی ایران در سال های اخیر رشد قابل ملاحظه ای داشته است و ایران جزء 5 کشور اول تولید کننده دارو در قاره آسیاست ، هر چند تنها 3/0 درصد از بازار داروی جهان را در اختیار دارد . تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ، قسمت عمده­ی تولید داروی کشور در دست شرکت های خارجی بود و تنها حدود 5 درصد تولید، در داخل کشور تهیه می گردید .هم اکنون حدود 95 درصد از داروهای مورد نیاز کشور با استانداردهای پذیرفته شده­ی جهانی ، در داخل تامین می­گردد.در ایران حدود 1650 قلم دارو در فهرست تولیدات دارویی قرار دارد که تمامی آن­ها مورد تایید کشورهای پیش رفته می­باشند.هم­چنین بین 40 تا 45 درصد مواد اولیه دارویی ، در داخل کشور تولید شده و 65 شرکت در زمینه داروسازی فعال هستند . در سال 1387، کارخانه­های داروسازی کشور، 1/23 میلیارد عدد دارو تولید کردند و علاوه بر آن در این سال حدود یک میلیارد عدد دارو ( به جز داروهای قاچاق وارداتی ) به کشور وارد شد. [4]

             متاسفانه کشور ما به لحاظ مصرف دارو جزء 20 کشور نخست دنیاست و در آسیا پس از چین در مقام دوم قرار گرفته است . هر ایرانی سالانه 341 عدد دارو مصرف می­کند و ایران بالاترین مصرف سرانه­ی دارو را در جهان به خود اختصاص داده است . میانگین رشد مصرف دارو در کشور چیزی حدود 5/11 درصد می باشد در حالی که این رقم در کشورهای در حال توسعه 7درصد و در کل جهان 9 درصد گزارش شده است.

            گفته می­شود که از 700 میلیارد دلار بازار دارویی دنیا در سال 2006،دو میلیارد دلار آن به بازار دارویی ایران اختصاص داشته است . در فروردین 1388 صادرات محصولات دارویی کشور به 2238000 دلار رسید که بیش از1238000 دلار آن به افغانستان صادر شده است . بر اساس آمارهای گمرک، واردات محصولات دارویی در سال 1387 برابر 939554000 دلار بوده و کشورهای سوئیس ، آلمان، فرانسه،ایتالیا ،هلند، دانمارک و امارات عربی متحده ، مهم ترین صادرکنندگان دارو به ایران بوده اند .

علل و زمینه­های قاچاق دارو

ورود داروهای قاچاق و تقلبی به بازار دارویی معضلی جهانی و فراگیر است که ممکن است بخش اعظمی از بازار دارویی یک کشور را به خود اختصاص دهد.کشور ما نیز از این ماجرا به دور نبوده و عفریت قاچاق بر بازار دارو نیز سایه انداخته است . به نظر می‌رسد 5 تا 10 درصد بازار دارویی کشور به داروهای قاچاق تقلبی اختصاص داشته باشد.

 نکته­ی متفاوت در قاچاق دارو نسبت به اغلب کالاها، قاچاق دوطرفه آن است. از یک طرف اقلام دارویی زیادی به کشورهای همسایه قاچاق می­شود و از سوی دیگر محموله­های داروهای قاچاق و تقلبی از مجراها و مسیرهای غیر قانونی ، توسط افراد و شبکه­هایی به کشور سرازیر می­گردند.

  مهم‌ترین دلیل قاچاق دارو به خارج، وجود اختلاف بین قیمت دارو در بازار داخلی و بازارهای خارجی به‌ویژه کشورهای همسایه است. قیمت دارو در ایران یک پنجم کشورهای اطراف،یک دهم تا یک پانزدهم کشورهای اروپایی و یک بیستم کشورهای آمریکایی ست.پایین تر بودن قیمت دارو در ایران دلایل مختلفی دارد . یکی از این دلایل ،پرداخت یارانه به بعضی داروهاست . در ایران برای 107 قلم دارو یارانه پرداخت می‌شود .پرداخت یارانه موجب ارزان شدن برخی اقلام دارویی شده که با توجه به کیفیت بالای بعضی از آن ها که معتبرترین منابع جهان تهیه می‌شوند ، موجبات قاچاق از داخل به خارج را فراهم می‌آورد. به گونه­ای که
در داروخانه های واقع در 300 کیلومتری مرز پاکستان، داروهای ایرانی یافت می شود. گفته می­شود که بیش از 10درصد داروهای یارانه یی به خارج از کشور قاچاق می شوند.

جدول (1) میزان پرداخت یارانه دارو

سال	1374	1379	1383	1384	1385	1386	1387	1388
میزان یارانه(میلیارد ریال)	450	419	2240	2240	2240	2120	2200	3200

ماخذ: قهرمانی صغیر،حمید :چگونه از مصرف بی­رویه دارو جلوگیری کنیم؟، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی گیلان

ازمجموع حدود0 224 میلیارد ریال یارانه دارو در کشور، سالانه حدود 500 میلیارد ریال صرف فاکتورهای انعقادی مورد نیاز بیماران هموفیلی و0 75 میلیارد ریال صرف داروهای بیماران مبتلا به MS می‌شود .داروهای بیماران خاص از جمله بیماران هموفیلی، تالاسمی، سرطانی، دیالیزی و MS از جمله داروهای گران قیمتی هستندکه دولت همه ساله با اتخاذ تمهیداتی از جمله تخصیص یارانه به این داروها که اغلب نیز وارداتی است و هم چنین تحت شمول بیمه بردن این داروها تلاش می کند که فشار کم تری به بیماران وارد شود. بنابراین قاچاق این داروها ، از یک طرف موجب کاهش ذخایر دارویی و از سوی دیگر هدررفتن ارز دولتی و یارانه هاست . متاسفانه با وجود کمبود این داروها در کشور، شاهد قاچاق آن به سایر کشورها هستیم.

داروهای شیمی درمانی نیزاز دیگر داروهای گران قیمت به حساب می­آیند که با استفاده از یارانه های دارو با قیمت پایینی در کشور توزیع می شوند. اما متاسفانه همین داروها بخش عمده ای از قاچاق دارو از کشور را به خود اختصاص می دهند و بین 10 تا 15 برابر در کشورهای همسایه به فروش می­رسند.

به این ترتیب است که در مورد داروهای بیماران خاص، شاهد قاچاق این داروها به خارج از کشور هستیم و این در حالی است که اغلب بیماران خاص در کشور برای تهیه داروهای مورد نیاز خود با مشکل مواجه هستند. قیمت داروهای بیماران خاص در اکثر کشورها بسیار بالا است به گونه یی که برخی از این داروها در کشور امریکا با قیمتی معادل دو الی سه میلیون تومان به دست مصرف کننده می رسد اما مصرف کننده­ی همان دارو در ایران، آن را با 20 هزار تومان دریافت می کند. این امر باعث می شود تا این قبیل داروها به سایر کشورها قاچاق گردند.[5]

کافی است با پلاستیک مخصوص دارو از یکی از داروخانه­هایی که این داروها را عرضه می­کنند بیرون بیایید تا در کم تر از چند لحظه دلالان محترم دارویی شما را شناسایی کنند و در صورت مساعد بودن بازار ،پیشنهاد خریدشان را به شما بدهند. مثلا زمانی داروی سوئیسی دسفرال یکی از پر طرفدارترین داروها میان دلالان بود. این داروی تالاسمی ها بعد از این که بر اساس تصمیمات وزارت بهداشت از لیست خرید دارویی حذف و قرار شد نمونه داخلی آن تولید شود به کیمیایی گران قیمت بدل شد. نمونه ایرانی این دارو به نام دسفوناک از نظر بیماران تاثیر خوبی ندارد و به این گونه بودکه دسفرال های سوئیسی طرفداران سینه چاکی پیدا کردند. دسفرال های سوئیسی برای دلالان هم سود سرشاری داشتند و با توجه به میزان بالای دریافت دارو توسط بیماران( میانگین ماهانه 70 ویال) امکان فروش اندکی از این سهمیه فراهم می شد. این دسفرال ها در کشورهای خلیج نشین قیمت بالایی داشته و سود سرشاری عاید قاچاق کنندگان آن می­نمودند. داروی نئورال مورد نیاز بیماران پیوند کلیه نیز داستانی مشابه داشته است .

در بحث فروش داروهای گران قیمت و خاص توسط بیماران  تاکنون دو نکته مطرح بوده است: نخست این که برخی از افراد با سندسازی، خود را به جای بیماران خاص جا زده و با مراجعه به برخی پزشکان ،داروهای خاص را دریافت می نمودند. از سوی دیگر برخی افراد که بیمار واقعی هستند، با چندین بار مراجعه در هفته چندین نوبت دارو را دریافت می کرده­اند که این مسئله نشان از بی توجهی برخی پزشکان به سوابق پزشکی و رجوع به پرونده پزشکی بیماران دارد.

وقتی دارویی از کشور به صورت قاچاق خارج می شود، بیماران از دست رسی به آن محروم می شوند که هزینه­ی سنگینی دارد. به عنوان مثال زمانی خروج غیرقانونی انسولین از طریق داروخانه های شهرهای مرزی کشور به عراق و ‌افغانستان باعث شد که بیماران دیابتی با مشکلات عدیده ای در تهیه این دارو مواجه شوند.

  ارزانی و کیفیت قابل قبول ، یکی دیگر از علت­های علاقه­مندی کشورهایی چون عراق افغانستان، کشورهای حاشیه خلیج فارس، ترکیه و پاکستان به مصرف داروهای ایرانی است.تولید برخی داروها در ایران به دلایل مختلف ارزان تر از کشورهای همسایه تمام می­شود. یکی از این دلایل پایین بودن سود تولیدکنندگان است چنان چه سود تولید کننده داروهایی ایرانی 15 تا 20 درصد و این شاخص در سایر نقاط دنیا بیش از 50 درصد است. تردیدی نیست که حمایت از صنایع دارویی کشور ایجاب می­کند تا بازارهای خارجی به روی داروهای ایرانی که برای آن ها یارانه­ای پرداخت نشده و به صورت رقابتی توسط شرکت­های دارویی داخلی تولید می­شوند گشوده شود، اما این امر هنگامی سودمند خواهد بود که صدور دارو موجب کمبود در داخل نشود و علاوه بر آن صادرات از مجراها و مسیرهای قانونی صورت گیرد. دارو کالایی است که حمل و شرایط نگه داری ،بسته­بندی و جایگاه عرضه­ای با شرایط خاص می­طلبد که درخروج کالا از مجرای قاچاق معمولا نادیده گرفته شده و این در درازمدت نوعی بدگمانی نسبت به داروهای ایرانی ایجاد می­کند.

آن چه در خصوص قاچاق دارو اهمیت زیادتری دارد ، قاچاق دارو به داخل کشور است . ورود و عرضه­ی دارو از مسیر قاچاق به دلایل مختلفی صورت می­گیرد واین موضوع از چند زاویه قابل بررسی است . از یک طرف مسئله­ی نیاز مطرح است .طبیعی است که وقتی مصرف کننده به چیزی احساس نیاز کند ، به سراغ آن می­رود و هنگامی که مصرف کننده کالای مورد نیاز خود را در بازار قانونی یافت نکند ، یا قیمت آن در بازار قانونی بالاتر از قیمت کالای قاچاق شده باشد و یا احساس کند کالایی که بازار قانونی در اختیار او قرار می­دهد از کیفیت لازم برخوردار نیست ، به تامین کالا از مجرای قاچاق مبادرت ­نماید . در طرف دیگر قضیه  مسئله سودجویی ها ، تبلیغات ، ناآگاهی پزشکان و القاء نادرست قضیه از سوی آنان و مسائل فرهنگی تاثیر گذار مطرح می­باشند.

یک بخش مهم از نیازهای دارویی که بازار قانونی قادر به پاسخ گویی به آن نیست ، داروهایی هستند که به لحاظ مسائل شرعی و اخلاقی محدویت دارند و یا مصرف آن ها به دلیل زیان­هایی که به دنبال دارد ممنوع شده­ است . هورمون‌های جنسی، داروهای سقط جنین، زیبایی اندام، داروهای نیروزا ،داروهای مخدروداروهای روان گردان از این جمله می­باشند .

            انواع داروهای سقط جنین جزء پرفروش­ترین داروهای قاچاق در بازار هستند. این داروها در 3 نوع اروپایی، هندی و پاکستانی در بازار به فروش می‌رسند. در قوانین کشور ما سقط جنین و عرضه و مصرف داروهای مربوط، تنها در شرایط خاص و بسیار محدود و مطابق نظر و کنترل پزشک متخصص امکان پذیر است . دست زدن به سقط جنین غیرقانونی و خرید و استعمال غیر قانونی این داروها غالبا از سوی افرادی است که فساد جنسی مرتکب شده­اند و درصد کمی از آنان نیز به دلیل مشکلات خانوادگی و مالی به چنین عمل خطرناکی دست می­زنند.

            در سال های گذشته گاه پیش آمده که به دلیلی برای مدتی یک داروی خاص در بازار کم یاب شده و نیاز ضروری و فوری بیمار وی را متوجه تهیه­ی قاچاق آن نموده­است . شائبه­هایی که برای افزایش قیمت اقلام دارویی برای داروخانه­داران  ،شبکه­های توزیع و حتی کارخانه­ها بوجود می­آید ، در اوقاتی حس طمع را در آن ها برانگیخته و انگیزه­های سودجویی، آنان را از عرضه­ دارو به مصرف کننده برحذر داشته است . در این مقاطع زمانی برای مدتی دارویی کم یاب می­شود ووقتی نیازمندان  برای تهیه­ی آن از مسیر قانونی به تنگ می­آیند راه چاره را در این می­بینند که با پرداخت مبلغ بیش­تری آن را از مسیر غیرقانونی و قاچاق تهیه و خود را از مخمصه­ی جست و جودر این جا و آن جا راحت سازند .

                        گرانی دارو در کشور نیز در بعضی موارد می‌تواند منجر به گرایش بیماران به تهیه داروی قاچاق شود. به عنوان مثال داروی لاویکس که برای بیماران قلبی و عروقی تجویز می‌شود به قیمت هر عدد بیش از 3 هزار تومان به فروش می‌رسد و یک بیمار قلبی و عروقی برای تکمیل دوره درمان خود مجبور است حدود 100 عدد از این قرص را مصرف کند و مسلما متحمل هزینه گزافی خواهد شد. زمانی که بیمار با نوع قاچاق داروی لاویکس با یک‌دهم قیمت مواجه شود و از عوارض سوء داروی قاچاق نیز آگاهی نداشته باشد به سمت خرید داروی قاچاق متمایل می‌شود.

در موارد بسیاری قاچاق دارو به دلیل باورهای نادرست پزشکان صورت می­پذیرد.متاسفانه در میان این صنف کم نیستند افرادی  که بدون دلیل منطقی و صرفا به منظور بزرگ جلوه دادن خود و به عنوان شگردی برای کسب شهرت ، مصرف داروی خارجی را به بیمار توصیه کرده و آن را از مصرف مشابه داخلی آن بر حذر می­دارند . از آن جا که برخی از این داروهای خارجی در فهرست مجاز عرضه از طریق داروخانه­ها قرار ندارند ، مصرف کننده ناگزیر از تهیه­ی آن از بازار قاچاق می­گردد تا نظر پزشک معالج را تامین نماید . در برخی موارد پزشکان برای به روز کردن درمان خود داروهایی را تجویز می کنند که جز این فهرست نیست و بیماران هم بعد از مراجعه به داروخانه و پیدا نکردن داروی مورد نیاز به سراغ دلالان در بازار قاچاق می­روند.

            تقلب در تولید و عرضه نیز متاسفانه چیزی است که در بازار عرضه­ی دارو به فراوانی دیده می­شود . اغلب داروها  ، مکمل های خوراکی ولوازم آرایشی که  در مقایسه با تولیدات داخلی به قیمت ارزانی  در بازار قاچاق عرضه می­گردند، تقلبی بوده اما در پوشش لفافی شکیل و جذاب و با براندهای معروف در اختیار مشتریان قرارمی­گیرند. پاره­ای از این قبیل کالاها فاقد ماده­ی موثر بوده و چه بسا دارای ترکیبات خطرناک و نامربوط هستند .به عنوان مثال نوعی قرص قلبی و عروقی که از سال 1384 به صورت قاچاق وارد بازار خوزستان شد ،به جای ماده­ی موثر، در آن سیمان وجود داشت. گاهی نیز با این که تاریخ  واقعی اعتبار مصرف کالا گذشته اما در لفافی با تاریخ معتبر قرار داده شده است . افراد سودجو داروهای قاچاق را به طرز ماهرانه بسته‌بندی می‌کنند که حتی شناسایی آن برای متخصصان تولید دارو هم امکان‌پذیر نیست.

هم چنین به‌دلیل شرایط نگه داری این نوع داروها و نوع عرضه­ی آن، بسیار پیش می‌آید که حتی دارویی فاسد  به مشتری‌های بخت برگشته فروخته شده است. نمونه­هایی از این داروها اصولا دست ساز و فاسد هستند و از موادی نامرتبط و ناسالم ساخته شده­اند.  مکمل های غذایی، داروهای تقویتی، ویتامین های مختلف مثل ویتامین های گروه ، B کمپلکس، ویتامینD ، کلسیم و قرص آهن اغلب در این زمره قرار می­گیرندو محل واردات غیرقانونی آن ها هم بیش تر ازجنوب کشور به خصوص از کیش است . مطالعه­ای در سال 1386 نشان داد که بیش از 40 درصد داروهای قاچاق مربوط به فرآورده­های مکمل غذایی است که مصرف یا عدم مصرف آن ها به لحاظ پزشکی یکسان است .[6]یعنی به عبارت دیگر فاقد خواص لازمی هستند که مصرف کننده به خاطر آن ، این داروها را خریده و مصرف می­کند .مصرف کنندگان داروها به علت تصور اثرگذاری بیش تر این داروها نسبت به نمونه های داخلی، به خرید آن ها اقدام می­نمایند.

در هر صورت معضل قاچاق در زمینه­ی دارو، پیامدهایی بس خطرناک دارد ومقابله با آن حیاتی تر و ضروری تر از هر کالای قاچاق دیگری است .با این که در شهرهای بزرگ عرضه­ی خرده فروشی اقلام قاچاق دارو در مکان های ویژ­ه­ای انجام می­شود که به عنوان نمونه می­توان خیابان ناصرخسرو در تهران و خیابان انوری در شیراز را نام برد ، اما شبکه­ی تولید ، تامین و توزیع این داروهای تقلبی و قاچاق از خارج از کشور در بسیاری موارد شبکه­ای و به تعبیر بعضی کارشناسان، مافیایی است . از این رو مبارزه فیزیکی با این پدیده دشوار است .

هم چون مبارزه با قاچاق سایر کالاها ، اقدامات و راه کارهای اندیشیده شده برای رفع و یا دست کم کاهش این معضل خطرناک در دو قالب : اقدامات پیش گیرانه و بازدارنده و اقدامات مقابله­ای فیزیکی و مستقیم مطرح هستند. در این زمینه شاید برنامه­ریزی و اجرای راه­کارهای فرهنگی و تبلیغی در جهت ارتقاء گستره­ی اطلاعات شهروندان از عواقب منفی و غیرقابل جبران مصرف داروهای قاچاق برای سلامت جسمی و روانی و سلامت نسل کارسازتر و پرداختن به آن مهم تر باشد. هم چنین چاره­اندیشی برای درپیش گرفتن راه کاری جهت تمیز آسان داروی قاچاق از غیر قاچاق و آموزش وگوشزد آن به مردم امری ضروری است . بسیاری از افراد از چگونگی تولید ، نگه­داری و عرضه­ی داروهایی که خارج از شبکه توزیع می­گردند ،آگاهی نداشته و از عوارض سوء مصرف آن­ها بی­خبرند. چه بسا  که در صورت اطلاع  ، هرگز حاضر به خرید و مصرف آن­ها نبوده و به طور مسلم نخریدن کالای قاچاق و تقلبی، کارآمدترین حربه بر ضد آن می­باشد.  متاسفانه میزان مصرف خودسرانه دارو درکشور بالاست و بسیاری از داروهای قاچاق با توصیه­های غیرتخصصی و نسنجیده­ی مردم کوچه و بازار خریده شده و مصرف می­شوند.  بخش مهمی از موفقیت در مبارزه با قاچاق دارو، مرهون استفاده از همه­ی توان رسانه­ای ، هنری و تبلیغی کشور و حتی پوشش دادن به تبلیغات و آگاهی بخشیدن آن با به خدمت­گیری مذهب و باورهای دینی و استفاده از اندیشه­ها و توانایی­های عالمان دین و شیوه­های تبلیغ مذهبی است . چراکه این امر خطیر در خدمت مصالح و منافع جامعه و سلامت جسم و جان انسان­ها نیز می­باشد که در شریعت مقدس اسلام به آن ارزشی خاص داده شده و استعمال هر ماده­ی زیان­آور حرام دانسته شده است .

در کنار آگاهی بخشی ، از بین بردن زمینه­های خرید کالای قاچاق و برنامه­ریزی­های دقیق برای جلوگیری از ایجاد شرایط مقطعی  که سبب کم بود موقتی برخی اقلام دارویی می­شود نیز ضرورت دارد . چه بسا بسیاری از بیماران با وجود آگاهی و عدم تمایل ، از سر اضطرار و ناچاری به خرید داروی قاچاق رضایت می­دهند و یا به دلیل ناتوانی مالی به این کار مبادرت می­ نمایند. تشکیل شرکت‌های وارداتی فوریتی برای رفع کمبودهای مقطعی دارو از طریق تامین سریع آن از یک منبع معتبر جهانی، سامان دهی مکمل‌های غذایی و قانون مند سازی ورود و ساخت مکمل‌های مورد نیاز غذایی، تسهیل صدور پروانه‌های دارویی و راه‌اندازی مراکز دارویی تک نسخه‌ای از سیاست‌هایی بوده است که وزارت بهداشت در این خصوص اجرا کرده است.

مقابله­ی فیزیکی مستقیم و برخورد قانونی ، قضایی و انتظامی با  تولیدکنندگان ، عرضه کنندگان،واردکننده­گان و تمامی عوامل دست­اندرکار قاچاق کالا نیز کار مبارزه را تکمیل خواهد نمود .در این زمینه باید پیش از همه ،ضعف­های قانونی موجود برطرف گردد. متاسفانه در نظام قضایی، احکام قاطعی برای برخورد با پدیده­ی قاچاق دارو نداریم. بنابراین اصلاح قانون مربوط به قاچاق دارو در مجلس شورای اسلامی و هم چنین اصلاح قوانین قضایی برای مقابله با پدیده­ی قاچاق دارو لازم است. برخورد با عوامل قاچاق دارو باید مثل برخورد با کسانی باشد که سلاح قاچاق می کنندچرا که مخاطرات این امر دست کمی از مخاطرات قاچاق اسلحه ندارد. اقدامات اخیر می­تواند طیف گسترده­ای از کارها از انسداد و کنترل مرز گرفته تا بازرسی و کنترل محموله­ ها و وسایل نقلیه را شامل گردد . نظارت بر داروخانه­ها و شرکت­های تولید وپخش نیز بخش دیگری از اقدامات ضروری در این بخش است . چنان که در سال های گذشته در 90درصد داروخانه های کشور فرآورده های تقلبی و قاچاق یافت می شد. هر چند این رقم با افزایش اقدامات نظارتی و کنترلی، بسیار کاهش یافته ولی متاسفانه هنوز هم بخشی از اقلام دارویی و بهداشتی قاچاق از همین طریق توزیع می­گردند.

اقدامات دستگاه های دست اندر کار در این زمینه نیز چشم­گیر و درخور ستایش اما ناکافی است . جدول (2) بیانگر موفقیت های نیروی انتظامی در این زمینه است .

جدول (2) آمار کشفیات داروی قاچاق از سوی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران

سال	1382	1383	1384	1385	1386	1387
ارزش ریالی کشفیات دارویی(هزار ریال)	525376	1379859	4840308	2881133	55254779	444899

ماخذ : دفتر آمار و اطلاعات معاونت پژوهش و آمار و اطلاعات ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز

آن چه مسلم است مبارزه با قاچاق دارو با یک ضرب‌الاجل و یک اقدام سریع قطع نخواهد شد و نیاز به یک استراتژی بلند مدت و اقدامات پیوسته و متوالی دارد.
 

.

---

پی نوشت :

[1] - شبکه­ تحقیقات گیاهان دارویی ،معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی ،به نشانی: http://www.mprn.ir/

[2] -http://www.tebyan.net      

[3] -http://www.parsiteb.com/           .

[4] -    http://www.aftab.ir/

[5] -     http://www.ipt.ir/

[6] -قاسمی ،ملیحه – مریم فاطمی قمی و شادان داریوی (1388):قاچاق دارو و داروهای تقلبی ، نشریه رازی شماره 9 سال بیستم ، مهر 1388